Accueil
Aimé CESAIRE
Frantz FANON
Paulette NARDAL
René MENIL
Edouard GLISSANT
Suzanne CESAIRE
Jean BERNABE
Guy CABORT MASSON
Vincent PLACOLY
Derek WALCOTT
Price MARS
Jacques ROUMAIN
Guy TIROLIEN
Jacques-Stephen ALEXIS
Sonny RUPAIRE
Georges GRATIANT
Marie VIEUX-CHAUVET
Léon-Gontran DAMAS
Firmin ANTENOR
Edouard Jacques MAUNICK
Saint-John PERSE
Maximilien LAROCHE
Aude-Emmanuelle HOAREAU
Georges MAUVOIS
Marcel MANVILLE
Daniel HONORE
Alain ANSELIN
Jacques COURSIL

Bèl mannyè kréyòl

Maxette Olsson
Bèl mannyè kréyòl

   Pou'w byen viv adan on péyi, fò'w konnèt bèl mannyè a'y. An ka ba zót sis larèl a Lasyèd an sis-kat-dé: Alè (Ponctualité). Fè plan (Planification). Kyenbé pawòl. Tiré soulyé... Mèsi pou manjé-la. Mèsi pou envitasyon-la.

   • Mètmo a Lasyèd sé “Sverige i tiden”, “Lasyèd alèkilé.” Sa makyé anlè lajan-la. Si'w ni on mo (rendez-vous) épi on syédwa é ou tadé, pon dékatman, pon padon pa ka tiré'w la. Ou klasé: i pa alè.
   • Fè plan pòtalans. Yo toujou ka fè plan. Sé on péyi menm grandè ki Lafwans èvè yenki nèf milyon moun, adonk fè plan ka rédé yo sav sa yo vlé, vizé, vizyonné … Sépousa pa gyè ni grèv.
   • La syèd “Ba dé moun séryé pawòl sé papyé tenbré.” Jiskaprézan, lè on syédwa jénérasyon an mwen pwomèt on biten, sé komdifèt ! É blagyè pa adan sa. Pli on syédwa gwokyap, pli i senp an-pa-ni-gran-zafè. Blagyé sé pli mové mannyè. Fè mannèv i ka konté.
   • Avan-w rantré an kaz a syédwa, tiré soulyé a-w.
   • Lè-w fin' manjé, ou ka di moun-la ki mété-pyé-a-w-anba-tab-la “Mèsi pou manjé-la !”
   • Lè yo envité-w, avan dé simenn pasé, ou ka kriyé yo oubyen ékri yo anlè on ti-kat: “Mési pou envitasyon-la !”
   Adélala ! 
Kréyòl sé osi on istil dè viv obidjoul épi pibèl mannyè a lakou-kréyòl. Bèl mannyè kréyòl sé fè atansyon a'w é frékanté bon kan a tout moun. Atansyon pa kapon. Nou tout´ tini bon é mové koté, sé balansé lé-dé ki mèt.
Chui-chui-chwari: Lè-w vwè on moun byen-janti épi'w, pa jen chèché sav si'y pé mové. Pouki ? Si'w chèché movèzté a on bon moun, i pé rivé fè-mannèv é rédé'w touvé sa'w ka chèché.
Domino ka rimé an pangal mé i pa ka jwé an pangal. Tini on pliralité larèl ki rédé lézansyen kyenbé réd é pa moli. An ka ba zòt déotwa larèl fondalnatal kréyòl.
 
 Prèmyé larèl a bèl mannyè kréyòl.
   Bèl bonjou ka montré chimen. Antanlontan, si'w té kontré on moun an lari, ou pa té di'y bonjou é apwé ou té rann vou kont ki ou paka touvé chimen a la'w kalé, i té ka voyé'w adan onpakyèt dimitou. Di on moun bonjou sé montré'y ki ou vwè'y. Lè'w vwè'y, i ka viv. Si on moun gadé-w é ou fè sanblan pa vwè-y, sé konsi ou ka réyé-y dè latè kivédi kyoué-y. É si ou réyé-y, i ka téré-w.
   Bonjou-bonswa sé on dousin ki paka oblijé'w frékanté moun-la. On bèl bonjou ka wouvè kyè, wouvè pót, wouvè pòch é tout kalté tou. Sé on médikaman. Gyéri moun épi on ti bonjou !
   • Bonjou misyé !
   • Bonjou madanm !
   • Bonjou mésyézédàm !
   • Bonjou manmzèl !
 
 Dézyèm larèl-la. Pangad ! Mété'w an zafè'w !
   Ki zafè a'w bèl, ki'y mélé, sé toujou mété'w an zafè’w ! Séta'w. Sa pa bon pou lèspwi é lasanté-byenmèsi dè lévé-faché, anplis épi moun ki pa fè-w ayen. Si-w lévé-mové, ay maché, ay najé, ay hélé anbwa, priyé bonDyé kisasayésa, mé pa pwan sa anlè moun.
   Si'w tris sé onòt zafè. Lè'w ka zagalé é kritiké lantouraj a-w, non sèlman yo ké malmenné'w kon chapèdbangn mé ou ké anchinponntong èvè-w-menm é lèspwi a'w paka anplas a’y. I paka la menm.
   Pisimyé ou mandé'w pouki ou anrajé anvré, ki annanfè épi lézòt. Pli souvan ki rarman, nou ka chèché moun tren initilman, yenki davwa moun pa fè sa nou vlé yo fè. Pouki yo ké fè sa nou vlé, lè nou-menm lèpli souvan pa sav sa nou vlé é paka fè sa nou-menm vlé ? Défwa, akokodo asi sa ki akaba (à cheval sur le passé), nou ka anrajé kon chyen ki manjé gyèp an ronm; toufwazékant, sakrifyé dèyè pou'w vwè douvan'w pa fèt pou chyen.
Pa fè-an makyé sa an pa makyé. Tini dé travay ou pé pa fè si' w pa angajé é ou pé pa angajé'w si'w pa lévé gawoulé, toumbilé, kivédi toumbilay kréyatif. Kay pli ranboulzayè ki anlo grangrèk ? Men... yo ka fè kannal pou gawoulé a yo pa débòdé, sétadi yo ka mofwazé-y an liv, an èspò, an chanson, an fré... pou rédé lézòt a pwan douvan avan douvan pwan.
 
 É la nou ka vin' an twazyèm-la. Sé lakonésans ki bay.
   « Pakonèt sé on péyi ki mérité konnèt ». Lavérité sésa lèspwi a-w ka pwan pou vwé. Chak moun tini vérité a yo. Pli gran lèlmi a lakonésans apa pasavé (ignorance) sé kwè ki ou savé. Défwa, lakonsyans ka mété lalimyè asi dé vérité ki ta tout kalté moun. Si'w pani lakonésans é ou tann onvérité, lapè pé varé'w é kon kayakou ou ka fè dèyè, anrajé kon kong ou ka ataké, ensolanté é kriyé moun tout kalté kouyounadri ki pasé an tèt a koko a'w. Pa-konèt karakyen (mauvais).
   Si'w sa li é ékri, fò-w sav ki lakonésans pé rivé a libéré nou dè èsklavaj-a-konyéla (néo-colonialisme), lakonésans sé vwè é aksèpté nou-menm, wouvè tout fal an nou pou nou kouté-pou-tann lé gran lèspwi ki konnèt. Yo la kon le a laMofraz vlédi woukréyé-nou, hosé nou, woulévé nou-menm. Ka ki pli bèl mannyè kisa ?
Tousapoudi ki, lè’w kréyatif ou pani tan vwè mizè menm si ou an mizè. Lakonésans ka wouvè zyé a'w pou'w yé sa'w vlé yé, fè sa'w vlé é tini tousa'w bizwen: bon libèté !
   Hé ! Sé lakonésans ki bay. 
   Pou'w viv an grandlo, 
   Apwann bwè dlo a'w. 
   Pou-w bwè dlo a'w, 
   Touvé sous a'w. 
   É sous a'w yenki la owa'w ! 
   Mi bèl mannyè kréyòl mi !
 
 Katriyèm larèl-la : Bèf i paka jouké ka vin' mové.
   Travay vlédi ”torture” an lang-laten, pétèt davwa avan ou pwan on bon labitid, ou ka fòsé. Fòsé-la rèd. Si jòdla ou atann asi gouvèlman pou ba'w travay, ou ké ankakakòk. Si'w férèd-chyen, anmègdasyon ké rann vou faychyen é ou ké valé tankoun é bélékwé, alòskidonk, si yo ba-w travay sa luil, si yo pa ba-w, pa jen rété ayennafè.
   Lè'w okipé a ki apwann li nich-twèl-kréyòl, ki makyé kréyòl, ki konstwui kaz, ki fonséyè, ki jwé mizik, ki fè désen, ki balayé lakou, onèksétéra, pa-konèt ka touvé'w antiché a sa'w ka fè, é i ka fouté'w lapé. Bon lapé sé on léta mapipi.
   Antan lontan té tini tout´ kalté ti okipasyon, dépi fiktosè a marengwen jiska kwenkwennè a kwen-lari. Pòtalans-la sé touvé say ka ba lèspwi a'w fòs, é pou'w vin' tèk (parfait) an sa'w ka fè, fo'w kréyatif, kivédi an kontak èvè'w-menm. ´Fò pa ou pyankanm-pyakanm (cahin-caha) ni kon plapla (crabe). Ou oblijé enmé sa'w ka fè touplen, anpil-anpil. Fò pa-w mòlpi. Fò'w pasyoné. Pousa, pani bizwen lajan; on sèl biten ou pépa pani sé anvi. Anvi sé on doukou-filing ajé ki ka pri-w asi sa-w ka fè. Arékaba ! Si'w pani sa, sé lésé sa tonbé davwa ou péké pé gidonnen ayen é ou ké désérébralé. É ou péké konpwann pouki toupatou yo ka ba-w on biyé-palapenn. 
Pasyon sé on plenfòs. Lè'w anchouké an okipasyon a'w, ou ka travay san fòsé, toubòlman, natirèlman, aladyèz, toultan, nawflaw (sans difficulté), jiskatan ou fè'y kyoussssss !!! Adoumanman, san chonjé. Pou'w rivé la, fo’w sa kyenbé rèd é pa moli.
   Kyenbé rèd é pa moli sé tout' on tèknik kréyòl toujou véyatif an tap-zip, ahak-onòy, atètipo, pa ni bwi an zafè a'w pou'w pa pèd filaplon a'w é pa lagyé. Davwa apa lè zafè a-w bèl pou-w kyenbé rèd. Sè lè-w an bari-boutèy-krazé pou-w maré-ren, séré-tèt é kyenbé kò-aw dwèt kon pikyèt. Pani chimen-chapé. Sé lè-w tjaké pou-w mofwazé-w an mètlidé. Sé onmas bat (labeur). Sa dri. Konba é déba a la vi rèd. Sa pa fasil  Si-w pa angajé a sa-w ka fè, ou ka pwan fè é séla kayas-la ka tanté’w. Sé travay a-y. Si-w tini yenki lanvi a kayas, ki ou tini ou ki ou patini, santiman lasa ka rann vou jalou, maskodè, malonnèt, maloblijan, sa ké kontrolé-y é ba-w gaz. Si-w mété pasyon an sa-w ka fè, pasyon-la ké ba-w bon kayas ki paka kontrolé-w. Séla ou lib é ka rivé an lépòk pipiri. Nofwap !  Sésa !
 
   Si-w vlé an kontinyé, rété bwanché !
   Maxette Olsson
 
    Vous êtes tous bienvenus à ma conférence sur les Bonnes Manières Créoles à l´Université de Stockholm 11:00 to 12:00 jeudi 24 mai 2018.

Connexion utilisateur

CAPTCHA
Cette question sert à vérifier si vous êtes un visiteur humain afin d'éviter les soumissions automatisées spam.