(Kisiswa-kinanswa, koutkilon, kanmenmsi nou sèten nou ka riské dégèl-désann, nou ni pou nou chèché vansé)
Nou toujou adan zafè étimoloji-la, kivédi gadévwè-touvé chouk-a-mo, chèché ola on mo pé rivé sòti, kijan i rivé pwan doubout a-y adan lang-la, ki diféran signifyé i ni jòdi-la.
Pou fè travay-lasa fo nou ni zouti é prensip.
Zouti pou konmansé.
Prèmyé zouti sé lang-la menm ou k’ay sèvi èvè-y la pou palé asi lang-la ou ka étidyé la. Si ou vlé fè-y an Fwansé oswa onlòt lang-zouti-filé, oben si ou vlé fè-y an Kréyòl menm, on lang i toujou on jan frenné.
Si ou pwan lang fwansé, anglé oben on lang i ja byen fòjé zouti té bizwen pou sé kalité travay-lasa, sé konsidi ou pwan on lépensèt pou kenbé chak sé mo-la, ou ni èscapèl, ou ni sizo, ou ni bistouri, tousa ou bizwen pou touné-viré é gadé chak mo-la olwen san ou bizwen mété men a-w adan, dwèt a-w, é sa pé jis bout a lang a-w menm. Ou ka opéré èvè on zouti adapté é asèptizé. Sé zouti-lasa ja tou fèt, sé mo-la ou bizwen pou palé dè sé mo kréyòl-la ja ka ègzisté, ou ni kit a sèvi èvè-yo.
Mi sé konsa ou pé sèvi adan lang fwansé èvè « diatopisme » san ou bizwen di ka sa vlé di . Moun i kay li sa ou ké maké ja konnèt ka sa vlé di : « dia » « sa i ka travèsé » é « topic » « pou koté-la » ola ou ka palé-la.
Lè ou ka di « diatopisme » pou palé asi mo kréyòl, toutmoun i ka li Fwansé sav ou ka di ola mo-lasa sòti é i travèsé yonn oswa plizyè koté an menm tan-la, mo-la ni on istwa ka travèsé-y é i ni plizyè koté ola i sòti. Evè onsèl mo-lasa ou ja di onlo biten.
Si ou vlé fè menm kalkilasyon-la é di-y an Kréyòl, mi bab ba-w ! Davwa ou ni pou fòjé zouti a-w voumenm a-w, davwa Kréyòl-la pòkò ékipé pousa, ou kay touvé-w douvan onlo difikilté. E pou konmansé ou ni pou fòjé mo pou ou pé travay, padavwa konmdifèt sé mo-la poko ka ègzisté.
Mé penga envanté mo anpangal, nenpòt kijan. Ou ni pou rèspèté règ a jan mo ka fèt an Kréyòl. Es ou kay di « néoloji » oben « étidyé mo-nèf » ? Asiré sa ka pozé onlo pwoblèm, fo ou konnèt lang-la asi bout a dwèt pou sav si mo-la ou ka chèché fòjé-la pa ja ka ègzisté an Kréyòl, é prensipalman si moun kay li sa ou maké la ké konpwann ka ou ka di. San oubliyé ou ni douvan-w on popilasyon moun alfabétizé anni an Fwansé, èvè règ é katégori rézònman fwansé, moun i pa abityé li on tèks réflèksyon an Kréyòl.
Nou kay fè mo-nèf. Dakò, mé kijan nou kay fè ?
Dérivasyon ? Kontèl : maskoté on moun, dérizyonné on moun, pitité, lapérézité, kouyonniz…kivédi fè mo-nèf èvè on boutmo-dèyè.
Konpozisyon ? Kontèl : gadé+vwè, kouri+di, bay+adan, tonbé+lévé, mal+makak, moun+vini…kivédi ankréyé dé oswa plizyè mo pou fè onsèl mo èvè on siyifyé diféran.
Métaforizasyon ? Kontèl : on manjé-kochon, on machann-chabon, fè on moun volkannizé, ba on moun bò-o-van, ba on moun on palaviré, blèz on moun… kivédi sèvi èvè yonn oswa plizyè mo adan on sans diféran a sans réyalité a-y mé èvè imaj i ka bay.
Kivédi si nou dwètèt envanté mo-nèf, fo nou ka rèspèté lang-la limenm a-y, é pa dérèspèté moun ka pratiké-y. Fo nou ni on moral nou ka suiv, sa yo ka kriyé on « déwontoloji ». Fo on moun ka palé lang-la, kanmenmsi i pa konnèt mo-la nou envanté la, si mo-la pa adan pon diksyonnè, fo moun-lasa konpwann sans a mo-la oben rivé diviné ka i ka siyifyé.
Près tout kréyolis natif, séla ka palé lang kréyòl-la, pisimyé fè kyoulong douvan montangn travay-la yo ka vwè douvan-yo la. Yo pisimyé sèvi èvè Fwansé pou palé asi Kréyol, alantou Kréyòl, anbòdaj a Kréyòl, dèyè-do a Kréyòl, mé fè-y an Fwansé. Mé ka sa ka sèvi palé asi on lang, si moun i ka palé lang-lasa pa fouti yomenm a-yo fè-y èvè lang-la pou limenm a-y ?
Padavwa diférans i pou ni ant on lang é nenpòt kalité kòd sé, fo on lang pé sèvi èvè limenm a-y pou palé dè-y. On lang sé konsidi on kouto i kapab graté pwòp manch a-y. Si nou pa vlé éséyé fè-y sé konsidi nou ka di Kréyòl sé on lang-enfim, dédikapé i toujou bizwen janmdifòs a ondòt lang, é siwvwè sé pou nou rèsté adan sitiyasyon-lasa toulongalé, alòs annou anni arété èvè sa onfwa, é lésé Kréyòl-la pou nou fè on lélé pou gaga vwè. Nou ké sav sé on kalité lang folklorik pou langannis langanné jiktan yo rivé dèyè lorizon é fè touris konpwanndi nou ni on lang, atoupannan nou ka chigné pou di sé fòt a Fwansé si lang an-nou pa ka rivé dévoplé, si ika rété frenné.
Las pléré, annou lité !
Oswa nou ka maré ren an-nou pou nou travay é fè lang-la vansé. Nou pa oblijé rivé, mé nou ké pé di nou éséyé konmansé. Jénérasyon ké vini dèyè-nou ké kontinyé travay-la é, sa pé adan détwa jénérasyon, yo ké rivé fè Kréyòl palé asi Kréyòl pli fasil. Pou alè, travay dèyè poko mannyé.
Pwochen fwa nou ké bòdé èvè :
détwa prensip, pou nou ni, pou fè travay-la.
pou nou fè on karésòl alékè, okaré.
Wabap !
Mèsi onpil.
Bwètamo :
Ankréyé : grouper, lier.
Dédikapé : handicapé.
Dégèl-désann : dégringoler, se casser la figure.
Fè kyoulong : reculer.
Kanmenmsi : quand bien même ;
Kisiswa-kinanswa : quoiqu’il en soit.
Koutkilon : coûte que coûte.
Mo-nèf : néologisme.