Si jodi jou, gwadloupéyen é tout pép kreyolopal a réjyon-la ka maké kréyol kon i fo, onlo pa sav sa, sé pa rapot a tout travay Jan Bernabé fé, dépi pres 40 lanné asi jan nou dwét maké kréyol.
Avwala on boug ki fet matinik, ki étidyé an linivèsité a fwansé, ki ka débaké Gwadloup ora lanné 1974 an tan-lasa, péyi-la té an boulvés asi larel sosyal.
Depî koumansman a lanné 1971 an, réjyon nô bastè, déotwa sendika a tavayé, ki sé UTA (Union des Travailleurs Agricoles), é UPG (Union des paysans Pauvres de la Guadeloupe), é l’UGTG ki li vin plita an I973 koumansé ka wouklé pli fo ki ônlo dot an selkté kann.
Men sé sendika–lasa, pa té ka anki wouklé, yo désidé ba lang kréyol-la plis balan, é an tout kontré ki épi préfé ki, épi kapitalis an kann, sé kréyol yo ka palé.
Bernabé li, ki té fini rivé an péyi Gwadloup é té ka touvé‘ y pofésé an linivésité Anti-Giyann, té ja byen woulé asi maké a lang-la, é tout déktatman a kréyol Matinik é Gwadloup.
An tan lasa, jounal kon Jakata, Jougwa, té koumansé maké kreyol, men pon moun poko té byen savé ki jan byen maké lang-la, é chak moun té ka fey an jan a ‘y.
An 1976, oilwon Bernabé, Titô Deglas, Wobé Fontés Donal Kola Jolivyè é mwen menn nou ka sanblé pou pofondé larel a lang–la.
Sa ki bel épi Bénabé, sé ki i konpwan tousuitman, fo ‘y té liyanné épi moun a pèp-la, moun ki té vlé kreyol pwan plis fos, é sé kon sa nou ké vwè’y adan tout mouvman-la, ki kay mété SJEG doubout. Pouki sa?
Sé davwa an tan-lasa, SJEG sé sel sendika met-lékol, ka woulé pou voyé kréyol douvan adan lékol a fwansé.
Kidonk, Bernabé é onlo odot moun a linivèsité ka kouté pawol a pép-la, é ki an mouvman-la, éka dékouvé pli ofon, nannan a lang Gwadloup-la.
I ka kontinyé fé wouchach a’y, davwa i kay bout épi on bidim travay i koumansé dépi bon kek lanné. «Fondal Natal». Sé on seri a 3 liv ola i ka dékatyé tout poblém a kréyol é sé péyi annou la. Fondal Natal-la, dapré mwen, sé on liv tout kreyopal dwet ni akaz a yo...
Men Bernabé pa ka dômi, é évé bann a Donal, Tito, mi GEREC kay doubout. GEREC, sé on krey wouchach anlé kreyol, ki chouké andidan linivésité-la ora lanné 1976 jik an bout a lanné 2008.
Sé avé GEREC (KWAK) nou kay voyé douvan déotwa ti-liv fondal kon tèl: Mofwaz pou met-lékol, Éspace Créole» pou pofésé à linivesité é zétidyan. Sé adan sé dé ti liv-lasa, Bernabé ka devlopé tout lidé ay a si si jan pou maké kréyol. I kay wanboulzayé tout travay ki té ja fet si maké kreyol.
An menndi-tan, défen Dani Bebel Jislé, li osit ka fè wouchach asi més é labitid an nou, é i kay voyé douvan on ti-liv «Kek prensip pou maké kréyol». Bebel apiyé asi liv a on langis ayisien Iv Dejan té ja maké. Mi sé la, bab-la ka pété asi ki jan pou maké kréyol.
Es fo maké «Gouadloup» kon Bebel ka di? Oben maké «Gwadloup» kon Bérnabé ka espliké?
Sé wol a «W» e «en» adan son kréyol-la ki kay pété tet a moun, a moman–lasa.
Sé on sel voukoum poblém a maké kréyol, Bernabé toujou di sa, sé on poblém politik é sé pou sa, mouvman, nasyonal gwadloup UPLG k i ka paret an I978 ka pwan pozisyon adan jounal ay JAKATA pou Bebel-Jislé é bab-la ka vin cho.
Bernabé limenn a ‘y, ja dékatyé kon i fo, poblem a son a kréyol, i ka di’w fo ‘w maké sa w ka tann, pa sa fwansé met an zorey an nou déotwa lanné apré, model maké a Bebel Jislé ka disparet é sé model a GEREC tout kréyopal ké pwan pou yo.
Sé a monman-lasa an kontré Bernabé, sé li ki meté mwen adan bon larel a lang gwadloupéyen, sé li é ki ouvè zyé an mwen, é lespri an mwen, asi tout wouchach nou tépé fé, asi tout larel a kréyol.
Benrabé ki sé on gaoulè pa jan moli, lalministrasyon fwansé éséyé baré van a kreyol an lékol, men Bernabé pa té ka tann mach, i é kontinyé fwapé.
Kifé, model maké ay la, pwan balan toupatou ola ni kréyopal.
Àpar Mowaz, é Espace Créole, Bérnabé, voyé douvan TED (Textes Études et Documents) on ti liv ola yo kay pli ofon asi makè kréyol é liv a yo. Apré sa, nou fè Kabouya on jounal kréyol pou tout moun.
Sé Bernabé ki koumansé ba «Bannzil Kreyol» pwèmyé balan a’y, apré on sanblé ki té fèt Sentlisi.
E sé kon sa, Ayiti, Dominik, Reinyion, Sentlisi, Lilmoris, Sechel é dot koté ankô, kréyolopal wou koumansé kontré, wou koumansé bokanté lidé é lespéryans kifé jodi jou fanmi a kréyol vin grandi é ni plis fos.
An 37 lanné, Bernabé pôté lang kréyol-la opli wo i té pé.. i simé onlo grenn, ni dé sa kifè mové zeb, men pa tout.
Onlo bon biten ja fét kontel: DULC (Diplôme Universitaire Langue et Cultures Creoles), CAPES kréyol pou pofésè, é osit LCR pou zélev
Bernabé lagé linivésité, i kay pwan ritret, men an ja sav i pa kay aresté woulé.
Ni aresté ba kréyol-la fos pou wouvè dot chimen, pou démen pli bèl!
Pou tou sa mési Jan é kon nou ka di: «sé Jan w ranjé kabann a ‘w sé Jan ‘w ka dômi!»
Photo logo : Jean Bernabé jeune