Accueil
Aimé CESAIRE
Frantz FANON
Paulette NARDAL
René MENIL
Edouard GLISSANT
Suzanne CESAIRE
Jean BERNABE
Guy CABORT MASSON
Vincent PLACOLY
Derek WALCOTT
Price MARS
Jacques ROUMAIN
Guy TIROLIEN
Jacques-Stephen ALEXIS
Sonny RUPAIRE
Georges GRATIANT
Marie VIEUX-CHAUVET
Léon-Gontran DAMAS
Firmin ANTENOR
Edouard Jacques MAUNICK
Saint-John PERSE
Maximilien LAROCHE
Aude-Emmanuelle HOAREAU
Georges MAUVOIS
Marcel MANVILLE
Daniel HONORE
Alain ANSELIN
Jacques COURSIL

Kitan 22 mé, pou lang kréyol la ?

Serge Restog (in "La Tribune des Antilles", n° 11, 11 septembre 1998)
Kitan 22 mé, pou lang kréyol la ?

   La langue créole, avant le 22 mai 1848, est la langue de la lutte pour la Liberté.

   La langue créole, au lendemain du 22 mai 1848, devient la langue des entraves aux libertés. Par liberté nous entendons : l'instruction, la promotion sociale, l'éducation, la culture générale, l'ouverture sur le monde. 

  Sansenkant lanné pasé dépi neg libéré bra'y, libéré janm-li, libéré chiviy-li, libéré kò'y. Sansenkant lanné ja pasé, neg pòkò rivé libéré tet-li, pòkò rivé libéré lespri'y, pòkò rivé libéré pawol-li, pòkò libéré lang kréyol la

    Lè neg trapé libèté, sé ansien met la, sé nouvo lib la rann lang kréyol la esklav.

   Yo rann li esklav dépi 22 mé 1848, rivé jik jòdi.

   Yo fèmen'y, yo kadnasé'y.

   Yo chaché krazé'y, yo chaché toufé'y.

   Yo di, sa sé lang vié neg, yo di sa sé lang neg soubarou.

   Yo di, sa sé lang neg kongo, yo di sa sé lang neg lé swè fè nwè.

   Yo di, sa sé lang neg dlo salé, yo di sa sé lang neg gro siro. 

   Yo di, sa sé lang neg a malédiksion, yo di sa sé lang lesklavaj.

   Yo di, sa pa ka ba'w an plas adan sosiété-a, yo di sa pa ka ba'w diplom.

   Yo di, sa sé lang pou jouré manman, yo di fok pa palé lang-tala pies toubannman.

   Yo di, nou ja ka palé'y, nou pa ka wè poutji nou oblijé matjé'y, nou oblijé aprann li, nou oblijé aprann konnet li, nou oblijé fè wouchach anlè'y, nou oblijé défann li, nou oblijé fier di'y, nou oblijé kontan'y, nou oblijé kontan'y pas sé ta-nou

   Apré 1848, adan manniè wè (dans la représentation) sé fransé-a épi moun laréjyon-an, lakilti réjion-nou pa ni pies valè. Pou yo, lakilti réjion nou an, pa ni asé ganm pou i mété kò'y doubout anfans sé lézot kilti-a, anfas lakilti fransé a ki ka vini met an péyi-a. Sé lang fransé, ki lang ofisiel la. Sé lang fransé, sé met-la ka sèvi. Sé lang fransé lékol-la ka sèvi. Tousa ka fè, moun isi mété adan tet-yo, ki lang kréyol la pa ni valè

   Bon goumen ka lévé kont lang kréyol la, jikatan moun vini wont palé kréyol, moun vini pè palé kréyol. Sé adan sé lékol-la goumen-an kont kréyol-la, kont kilti jan Matnik, kont kilti lakarayib la, pli red. Sé lékol-la, sé yo ki té pli fò pou krazé lang kréyol la. Sé yo ki té ka opozé moun lakanpany palé yen ki kréyol.

    Jan Matnik, jan Lagwadloup ek jan Lagiyàn piti a piti mété adan tet-yo ki lang kréyol la té ka anpéché moun vansé adan lakonnésans, adan dévlopman péyi-a. Sé pawol-tala té ka sòti pa koté sé bétjé-a, pa koté Lafrans ki ka chèché mété péyi-a kon Lafrans. Yo té ka wè kréyol-la kon an pwa ki ka défann péyi-a wouvè kò'y. Yo té ka kraché anlè lang-lan. Yo té ka dénigré lang-lan. Yo té ka méprizé lang-lan.

  Mé, kitan 22 mé pou lang kréyol la ?

  Kitan 22 mé pou sa ki ta-nou ?

   Lang kréyol la té lang tout zesklav té ka sèvi. Zesklav pa té konnet lékol. Zesklav pa té ka palé fransé. Lang kréyol té an zouti zesklav té ka sèvi pou palé. Yo té ka fè bokantaj pawol épi'y. Yo té ka sèvi'y pou travay. Yo té ka sèvi'y pou konploté. Yo té ka sèvi'y pou bay lod. Yo té ka sèvi'y pou fè pasé nouvel. Sé épi lang kréyol la sé met blan an té ka fè pasé lenfòmasion, ba sé zesklav-la. Lè dékré té paret, sé met blan an té ka mofwazé yo adan kréyol-la ba sé zesklav-la.

  Ki manniè (comment se fait-il), lang-lan, antan-tala, sèvi an menm tan épi vayansté sé zesklav-la ?

  Ki manniè, lang-lan, tout moun la té ka palé'y, pou yonn konprann lot ?

   Ki manniè, tout lod ki té ni pou pasé, sé épi lang-lan yo té ka pasé'y ?

   Ki manniè, lang-lan sé li ki té ka permet koumandè koumandé ?

   Ki manniè, lang-lan sé li ki té ka fè neg travay ?

   Ki manniè, lang-lan ki té ka fè neg travay pou pòté lo riches-la ba sé blan-an ?

   Ki manniè, avan sa, lang-lan té lib, lang-lan té ni tout libèté'y, lang-lan té an met a manyok adan tout bitasion, adan tout péyi-a ?

  Ki manniè, lang-lan té ni lodians (crédible), lang-lan pa té ka fè chimen kochi ba nou, lang-lan pa té ka fè chimen chien ba nou, lang-lan pa té ka fè chimen kotjen épi nou, lang-la pa té ka ba nou pies tjè-soté ?

  Anlè sé bitasion-an lang kréyol la, sé prèmié lang. I ka sèvi pou tout. Sé blan-an, sé nonm lib-la, sé esklav-la, tout moun-lan ka palé kréyol. Pabò an mitan 19èm siek la, adan sé zil fransé a, kréyol-la ja ka fè zafè'y adan sé bitasion-an. I sé poto mitan tout lékolomi péyi-a. Kréyol-la sé lang péyi-a, sé lang-lan ki ka sèvi, pou fè péyi-a maché.

  Kréyol-la, sé sel lang ki ni, pou sé nouvo-a ki ka rivé adan péyi-a, pou yo pé palé épi lèrestan popilasion-an. Tout moun adan péyi-a oblijé palé kréyol.

   Kréyol-la té ka permet tout sosiété-a viv yonn épi lot.

  Poutji kréyol té met adan tou sa ? Sé pas tout sé moun-lan ki té ka vini adan péyi-a té ka sèvi pliziè lang. Sé té ansel migannay lang. Alò, sé lang kréyol la ki té ka mennen. Sé li, ki té sel met abò. Sé li, ki té ka réglé sé problenm sé lang-lan. Adan kréyol lakanpany lan, adan sé chan kann-lan, ou té ka trouvé anchay mo afritjen adan'y. Adan kréyol-la yo té ka palé adan sé lavil-la, sé, sé gason-an, sé, sé bòn-la, sé, sé milat-la, sé, sé blan-an ki ka palé'y la, é, ou ka touvé anchay mo fransé adan'y.

  Lang fransé-a pabò 17èm siek la, pòkò bien doubout, kon ou ka wè i bien doubout jòdijou. Adan péyi Lafrans lan, sé moun-lan ka palé anchay manniè diféran. Yonn, pres pa ka konprann, sa lot-la ka di a. Sa ka mennen trablati (difficultés) lè an Picard ka palé, an Breton, an Provençal ka palé.

  Lè yo mennen sé neg-la adan réjyon-an, sé met blan an té ka migannen (mélanger) yo. Yo té ka migannen, sé lang-lan. Yo té ka migannen yo, dapré la yo té sòti a. Yo pa té lé yo rivé konprann yonn épi lot. Yo pa té lé ki yo té monté konplo ant yo, sa ki té ké fasilité yo, pou té lévé mouch rouj kont sé met-la.

  Prèmié pawol ki matjé épi lang fransé, adan péyi Lafrans, ka paret oliron 10èm siek la, tit li sé « Serment de Strasbourg ». Sé prèmié diksionnè fransé a ki ka sòti a, sé pabò 1680, é sé alè-tala lang fransé a ka koumansé doubout kò'y. Lè lang fransé a ka rivé isi, i pòkò ni tout fos-li, i pòkò ka roulé roulé'y. Plizié palé ki vini dépi pliziè kwen Lafrans ka migannen menm koté-a pou ba an migannay pawol, Poitevain, Normand, lang afritjen épi lang karayib-la ki ja la.

   Kolonizasion-an, an péyi-nou ka koumansé dépi 1635. Kréyol-la ka pran 50 lanné pou mété kò'y doubout, dépi 1635, rivé jik 1685. I té ni apenn yonn-dé moun ki té sa matjé fransé a. Sé té sé fonksionnè rwa-a épi an bétjé, konsa, ki té ka matjé fransé. Tousa ki té ka matjé pou lékolomi, lizin, épi dot ankò, té ka matjé an laten.

  Lè moun koumansé entérésé pou matjé, sé épi lang fransé a yo ka fè'y. Sé sé blan-an, sé bétjé-a, sé milat-la épi sé neg-la ki ka matjé fransé adan péyi-a. An tan-tala blan ka mayé épi neg. Sé lè yo anchouké « Code Noir » (1685) i té défann blan mayé épi neg.

  Tousa ki ka fet, tousa moun ka viv épi lang kréyol la, yo ka mofwazé'y (transcrire) adan lang fransé a. Men, sé bétjé-a ka matjé kréyol-la gran bonnè. Sé bétjé-a épi sé milat-la ka matjé kréyol-la pou yo anmizé kòyo, pou yo vwéyé bel ti pawol. Prèmié pawol ki matjé épi kréyol adan réjion-an sé, « Lisette quitté la plaine ».

  Sé Misié Duvivier de la Mahotière, ki sé an bétjé, ki fè'y, lanné 1750. Nou pé pa montré zot isi-a tout teks kréyol ki sòti, men, nou ka montré zot an mòso adan yonn-dé ki matjé épi kréyol é ki sòti adan réjion-an.

   Lisette quitté la plaine

   Mon perdi bonher à moué;

   Gié à moin semblé fontaine,

   Dépi mon pas miré toué.

   La jour quand mon coupé canne,

   Mon fongé zamour à moué;

   La nuit quand mon dans cabane,

   Dans dromi mon quimbé toué

   ...

   V

   Liset'mon tandé nouvelle,

   To compté bintôt tourné :

   Vini donc toujours fidelle,

   Miré bon passé tandé.

   N'a pas tardé davantage,

   To fair moin assez chagrin,

   Mon tant com' zozo dans cage,

   Quand yo fair li mouri faim.

  Aout 1791, adan réjion-an, désan zesklav ka sanblé kòyo Morne Rouge, pa koté Bois Caïman pou yo préparé prèmié toumvas (révôlte). Jou-tala, bon enpé pawol monté é HERARD-DUMESLE té matjé pawol-tala : 

Bondiéi fait soleil, qui clairé nous en haut,

Qui soulevé la mer, qui fait grondé l'orage,

Bondié là, zot tandé ? Caché dans youn nuage,

Et la li gadé nous, li vouait tout ça blancs faits !

Bon dié blancs mandé crime, et par nous vlé bienfèts

Mais Dié là qui si bon, ordonnin nous vengeance ;

Li va conduit bras nous, li ba nous assistance,

Jetté portrait dié blancs qua soif dlo dans gié nous,

Couté la liberté li palé coeurs nous tous.

Mi anlot teks ki sòti épi lang kréyol la adan réjion-an : 

 Sonthonax sé an nonm ki ka travay ba léta. I pa ka palé kréyol, men i ka matjé épi fransé épi kréyol, pou yo bat o sond'tjes (proclamer), lod i ka bay pou dézod pa pété adan péyi-a :

Yo sorti verti nous que gagné monde méchand, zamis des anglais, monde ki pa voulé voir vous autes libres, qui cherché trompé vous, et faire croire que la république pas gagné encore l'intention de soutenir liberté vous-autes ; nous  conné que ces monde malouc-là yo après parlé mal la sous compte Commissaire, et que yo dis vous mensonge en pille la sus compte nous, nous conné que yo dis vous autes que la République voyés nous ici pour mettés vous encore dans l'esclavage.

Article premier

Tout monde qui dans les marchés ou l'aute part va di comme ça que la liberté générale pas bon et que la France v'lé l'esclavage encore sera saisi et mêné coté juge de paix, et si deux monde dit comme ça que yo tandé mauvais parole la yo va metté en prison cila qui parlé mauvais parole.

Commissaire invité tous les bons citoyens a arrété yo même monde qui va laché mauvais parole.

Article VII

Les commissaires v'lé et ordonné que tout ça yo sorti di icy soit affiché tout par tout dans les communes, dans les habitations, dans les camps de la Colonie. Commissaire recommandé à tous les officiers civils et militaires et encore à tous les bons citoyens, que yo faire èxécuté ça yo sorti recommendé dans proclamation ci la la.

Au Cap, le 15 prairial, l'An quatrième de la République Française, une et indivisible.

Le président de la Commission, SONTHONAX.

Le secrétaire général, PASCAL.

 La ankò, kou-tala, sé Bonaparte épi Leclerc ki ka matjé ba neg épi lang kréyol la.

AU NOM DU GOUVERNEMENT FRANCAIS

Liberté - Égalité

PROCLAMATION

A bord de l'Océan, Rade du Cap, le.... Pluviose, An 10,

Répiblique fransé yon et indivisible,

LECLERC, Général en chef l'Armée Saint-Domingue,

qui vini gouverné tout la Colonie,

A tout monde qui habité S. Domingue;

Lire Proclamation primié Consul Bonaparte voyez pour zote.

Zote à voir que li vélé nègues resté libre.

Li pas vélé ôté liberté à yo que yo gagné en combattant,

et que li va mainteni li de tout pouvoir à li.

Li va mainteni commerce et culture, parce que zote doit

conné que sans ça, colonie-ci pas cable prospéré.

ça li promé zote li va rempli li, fidellement;

c'est yon crime si zote té douté de ça li promé zote

dans Proclamation à li.

Général en chef qui vini pou gouverné

tout la Colonie : LECLERC

Par ordre Général en chef, Capitaine Général,

Le secrétaire Général : LENOIR.

PROCLAMATION

Consuls la répiblique Francé à tout zabitans St Domingue,

Zabitans, et vous tous qui dans Saint-Domingue.

Qui ça vous tout yé, qui couleur vous yé, qui coté papa zote vini, nous pas gardé ça : nous savé tan seleman que zote tout libre, que zote tout égal, douvant bonDieu et dans zyé la Répiblique.

 Dans tan révolution, la France voir tout plein misère, dans la même que tout monde te fere la guerre contre français. Français lévé les ens contre les otes. Mes jordi là tout fini, tout fere la paix, tout embrasé Français ; tout Français zami, tout hémé gouvèrneman ; tout obéi li. Nation même qui té en guerre, yo touché la main avec Français.......

 Signé : BONAPARTE par Primié Consul

 Sécrétère d'Etat,

 signé : Hugues-B. MARET.

 Cé yon vrai copi di zote,

 Capitaine Général LECLERC.

 

 Adan lanné 1826 Victor HUGO ka matjé pou an dènié fwa « BUG-JARGAL »1. Adan liv-tala, tjek fwa i ka sispann mofwazé tousa moun ka di adan lang kréyol la. Ou ka wè, adan liv-tala, Victor HUGO ka matjé, direktiman épi kréyol, sa moun ka di. Mi an ti kamo anlè sa :

  Malé o guiab ! 2

  Zoté cordé ! zoté cordé ! 3

Zoté coné bon Giu ; ce li mo fe zoté voer. Blan touyé li, touyé blan yo toute.4

  Touyé papa moé, ma touyé quena toué ! 

   Lis liv (Bibliographie)

   LAROCHE Maximilien., 1981, "La literatura en haitiano ", Anales del Caribe del Centro de Estudios del Caribe, Centro de Estudios Del Caribe Casa de las Americas, CUBA.

   GAUTIER Arlette., 1985, Les soeurs de Solitude, La condition féminine dans l'esclavage aux Antilles du XVIIème au XIXème siècle, Editions Caribéennes.

   PRUDENT LF., 1980, Des baragouins à la langue antillaise, Editions Caribéennes.

   PRUDENT LF., 1988,  "Les langues créoles en gestation : crise politique et linguistique à la fin de l'esclavage antillais", Nouvelle Revue des Antilles. N° 1.

   PRUDENT LF., 1990,  "Construire une linguistique créole aux Antilles", Nouvelle Revue des Antilles. N° 3.

   CENTRE UNIVERSITAIRE ANTILLES-GUYANE.,1982, Charte Culturelle Créole, GEREC.

   GERMAIN Robert., 1980, Grammaire Créole, L'harmattan.

   JARDEL Jean-Pierre., 1977, "Du conflit des langues au conflit interculturel : une approche de la société martiniquaise", Espace Créole, GEREC.

   ADELAIDE-MERLANDE Jacques., 1977, "A propos des origines du créole", Espace Créole, GEREC.

   HUGO Victor., 1979, Bug-Jargal, Editions Emile Désormaux

Image: 

Connexion utilisateur

CAPTCHA
Cette question sert à vérifier si vous êtes un visiteur humain afin d'éviter les soumissions automatisées spam.