Accueil
Aimé CESAIRE
Frantz FANON
Paulette NARDAL
René MENIL
Edouard GLISSANT
Suzanne CESAIRE
Jean BERNABE
Guy CABORT MASSON
Vincent PLACOLY
Derek WALCOTT
Price MARS
Jacques ROUMAIN
Guy TIROLIEN
Jacques-Stephen ALEXIS
Sonny RUPAIRE
Georges GRATIANT
Marie VIEUX-CHAUVET
Léon-Gontran DAMAS
Firmin ANTENOR
Edouard Jacques MAUNICK
Saint-John PERSE
Maximilien LAROCHE
Aude-Emmanuelle HOAREAU
Georges MAUVOIS
Marcel MANVILLE
Daniel HONORE
Alain ANSELIN
Jacques COURSIL

Kitan 22 mé, pou lang kréyol la ?

Serge RESTOG
Kitan 22 mé, pou lang kréyol la ?

crédit photo Tony Madré

                La langue créole, avant le 22 mai 1848, est la langue de la lutte pour la Liberté.

La langue créole, au lendemain du 22 mai 1848, devient la langue des entraves aux libertés. Par liberté nous entendons : l'instruction, la promotion sociale, l'éducation, la culture générale, l'ouverture sur le monde.

 

                Sansenkant lanné pasé dépi neg libéré bra'y, libéré janm-li, libéré chiviy-li, libéré kò'y.

                Sansenkant lanné ja pasé, neg pòkò rivé libéré tet-li, pòkò rivé libéré lespri'y, pòkò rivé libéré pawol-li, pòkò libéré lang kréyol la.

                Lè neg trapé libèté, sé ansien met la, sé nouvo lib la rann lang kréyol la esklav.

         Yo rann li esklav dépi 22 mé 1848, rivé jik jòdi.

 

Yo fèmen'y,

Yo kadnasé'y, yo chaché krazé'y.

Yo chaché toufé'y. Yo di sa sé lang vié-neg, yo di sa sé lang neg soubarou.

Yo di sa sé lang neg kongo, yo di sa sé lang neg lé swè fè nwè.

Yo di sa sé lang neg dlo salé, yo di sa sé lang neg gro siro.

Yo di sa sé lang neg a malédiksion, yo di sa sé lang lesklavaj.

Yo di sa pa ka ba'w an plas adan sosiété-a.

Yo di sa pa ka ba'w diplòm.

Yo di sa sé lang pou jouré manman.

Yo di fok pa palé lang-tala pies toubannman.

Yo di, nou ja ka palé'y, nou pa ka wè poutji nou oblijé matjé'y,

nou oblijé aprann li, nou oblijé aprann konnet li,

nou oblijé fè wouchach anlè'y, nou oblijé défann li,

nou oblijé fier di'y, nou oblijé kontan'y,

nou oblijé kontan'y, pas sé ta-nou.

 

         Apré 1848

 

                Apré 1848, adan manniè wè sé fransé-a épi moun laréjion-nou, lakilti-nou, pa ni pies valè. Dapré yo, lakilti réjion nou an, pa ni asé ganm pou i mété koy doubout anfans sé lézot kilti-a, anfas lakilti fransé a ki ka vini met, an péyi-a.

 

                Sé lang fransé ki lang ofisiel la. Sé lang fransé, sé met-la ka sèvi. Sé lang fransé lékol-la ka sèvi. Tousa ka fè, moun isi mété adan tet-yo, ki lang kréyol la pa ni valè. Bon goumen ka lévé kont lang kréyol la, jikatan moun vini wont palé kréyol, moun vini pè palé kréyol.

 

         Sé adan sé lékol-la goumen-an té pli red, kont kréyol-la, kont kilti jan Matnik, kont kilti Lakarayib la. Sé lékol-la ki té pli fò pou krazé lang kréyol la.

 

         Lékol-la, sé ki lékol ?

 

         Sé li, lékol-la, ki té ka opozé moun lakanpay palé yen ki kréyol. Jan Matnik, jan Lagwadloup ek jan Lagiyàn épi dot ankò, piti a piti mété adan tet-yo ki lang kréyol la ka opozé moun vansé adan lakonnésans, adan dévlopman péyi-a. Sé pawol-tala té ka sòti pa koté sé bétjé-a, pa koté Lafrans ki ka chèché mété péyi-a kon Lafrans. Yo té ka kraché anlè lang-lan. Yo té ka dénigré lang-lan. Yo té ka méprizé lang-lan.

 

         Yo té ka wè kréyol-la kon an pwa ki ka opozé péyi-a wouvè koy.

         Mé, kitan 22 mé pou lang kréyol la ?

         Kitan 22 mé pou sa ki ta nou ?

 

         Avan 1848

 

         Avan 1848, lang kréyol la té lang tout zesklav té ka sèvi. Zesklav pa té konnet lékol. Zesklav pa té ka palé fransé. Lang kréyol té an zouti zeklav té ka sèvi pou palé. Yo té ka fè bokantaj pawol épi'y. Yo té ka sèvi'y pou travay.Yo té ka sèvi'y pou priyé bondié-yo. Yo té ka sèvi'y pou konploté. Yo té ka sèvi'y pou bay lod. Yo té ka sèvi'y pou fè pasé nouvel. Lè sa té ka ranjé yo, sé épi lang kréyol la sé met blan an té ka fè pasé lenfòmasion, ba sé zesklav-la. Lè dékré té ka paret, sé met blan an té ka mofwazé yo adan kréyol-la ba sé zesklav-la.

 

         Ki manniè, lang-lan, antan-tala, sèvi an menm tan épi vayansté sé zesklav-la ?

Ki manniè, tout moun lan té ka palé'y pou yo sa konprann yonn-épi-lot,

Ki manniè, tout moun lan té ka palé lang-lan, é tout moun lan té rivé konprann yonn-épi-lot ?

Ki manniè, tout lod  ki té ni pou pasé, sé épi lang-lan yo té ka pasé'y ? 

Ki manniè, lang-lan sé li ki té ka permet koumandè koumandé ?

Ki manniè, lang-lan sé li ki té ka fè neg travay ?

Ki manniè, lang-lan sé li ki té ka fè neg travay pou pòté lo riches-la, ba sé blan-an ?

Ki manniè,  avan sa, lang-lan té lib, lang-lan té ni tout libèté'y, lang-lan té an met-a-mannyok adan tout bitasion, adan tout péyi-a ?

Ki manniè, lang-lan té ni lodians, lang-lan pa té ka fè chimen kochi ba nou ?

Ki manniè, lang-lan pa té ka fè chimen chien ba nou, lang-lan pa té ka fè chimen kotjen épi nou, lang-la pa té ka ba nou pies tjè soté ?

 

         Nou ka wè bien, anlè sé bitasion-an lang kréyol la, sé prèmié lang. I ka sèvi pou tout. Sé blan-an, sé nonm lib-la, sé esklav-la, tout moun-lan ka palé kréyol. Pabò an mitan 19èm siek la, adan sé zil fransé a, kréyol-la ka fè zafè'y adan sé bitasion-an. I sé poto mitan tout lékolomi péyi-a. Kréyol-la sé lang péyi a, sé lang-lan ki ka sèvi, pou fè péyi-a maché.

 

         Kréyol-la, sé sel lang ki ni, pou sé nouvo-a ki ka rivé adan péyi-a. I ka sèvi pou yo pé palé épi lèrestan lapopilasion-an. Tout moun adan péyi-a oblijé palé kréyol. Kréyol-la té ka permet tout sosiété-a viv yonn-épi-lot. Poutji kréyol té met adan tousa ? Sé pas tout sé moun-lan ki té ka vini adan péyi-a té ka sèvi pliziè lang. Sé té an sel migannay lang. Alò, sé kréyol-la ki té pli douvan, sé li ki té ka mennen. Sé li, ki té sel met abò. Sé li ki ka sisé san sé lézot lang lan pou'y té mété koy doubout. Sé li, ki té ka réglé sé problenm sé lang-lan.

 

         Adan kréyol lakanpany la, adan sé chan kann-lan, ou té ka trouvé anchay mo afritjen adan'y. Adan kréyol-la yo té ka palé adan sé lavil-la, sé, sé gason-an, sé, sé bòn-la, sé, sé milat-la, sé, sé blan-an ki ka palé'y, é, ou ka touvé anchay mo fransé adan'y.

 

         Lang fransé a, pabò 17èm siek la, pòkò bien doubout, kon ou ka wè i bien doubout jòdijou. An tan-tala, adan péyi Lafrans lan, sé moun-lan ka palé anchay manniè diféran. Yonn, pres pa ka konprann, sa lot ka di a. Sa ka mennen trablati lè an Picard, an Breton, an Provençal ka palé.

 

         Lè yo mennen sé neg-la adan réjion-an, sé met blan an té ka migannen yo ? Yo té ka migannen, sé lang-lan. Yo té ka migannen yo, dapré la yo té sòti a. Yo pa té lé yo rivé konprann yonn épi lòt. Yo pa té lé ki yo té monté konplo ant yo, sa ki té ké fasilité yo, pou té lévé mouch rouj kont sé met-la.

         Prèmié pawol ki matjé épi fransé, adan péyi Lafrans, ka paret oliron 10èm siek la. Tit-li sé "Serment de Strasbourg". Sé prèmié diksionnè-a ka sòti sé pabò 1680, é sé alè-tala lang fransé a ka koumansé doubout koy. Lè lang fransé a ka rivé isi-a, i pòkò ni tout fos-li, i pòkò ka roulé roulé'y. Plizié palé ki sòti pabò pliziè kwen Lafrans ; kontel Poitevain, Normand, épi dot ankò ; ka migannen épi sé lang afritjen an, ka migannen adan an menm koté, pou ba an migannay pawol.

 

         Kolonizasion-an ka koumansé, an péyi-a, dépi 1635. Kréyol-la ka pran 50 lanné pou mété koy doubout, dépi 1635, rivé jik 1685.

         I té ni apenn yonn-dé moun ki té sa matjé fransé. Tousa ki té ni pou matjé té fet épi laten. Sé té sé fonksionnè rwa a épi an bétjé konsa, ki té ka matjé fransé. Sé bétjé-a ka matjé kréyol-la gran bonnè. Apré sa, sé bétjé-a épi sé milat-la ka matjé kréyol-la pou yo anmizé kòyo, pou yo vwéyé bel ti pawol.

         Prèmié pawol ki matjé épi kréyol adan réjion-an sé, Lisette quitté la plaine. Sé Misié Duvivier de la Mahotière, ki sé an bétjé, ki fè'y, lanné 1750. Nou pé pa montré zot, isi-a, tout sé teks la ki sòti a. Nou ka montré zot an mòso adan yonn-dé.

I

Lisette quitté la plaine

Mon perdi bonher à moué;

Gié à moin semblé fontaine,

Dépi mon pas miré toué.

La jour quand mon coupé canne,

Mon fongé zamour à moué;

La nuit quand mon dans cabane,

Dans dromi mon quimbé toué

V

Liset'mon tandé nouvelle,

To compté bintôt tourné :

Vini donc toujours fidelle,

Miré bon passé tandé.

N'a pas tardé davantage,

To fair moin assez chagrin,

Mon tant com' zozo dans cage,

Quand yo fair li mouri faim.

 

 

 

         Aout 1791, pa koté Ayiti, désan zesklav ka sanblé kòyo adan laréjion Morne Rouge, pa koté Bois Caïman pou yo préparé prèmié toumvas. Dutty Boukman sé yonn adan sé chef-la, mem manniè ki Jean François, Biassou épi Toussaint ki pòkò ka pòté tit Louverture.

 

          Bon enpé pawol monté é sé HERARD-DUMESLE ki té matjé pawol-tala. I sé an dépité chef lopozision, anba laprézidans prézidan Jean-Pierre Boyer.

 

Bondié qui fait soleil, qui clairé nous en haut,

Qui soulevé la mer, qui fait grondé l'orage,

Bondié là, zot tandé ? Caché dans youn nuage,

Et la li gadé nous, li vouait tout ça blancs faits !

Bon dié blancs mandé crime, et par nous vlé bienfèts

Mais Dié là qui si bon, ordonnin nous vengeance ;

Li va conduit bras nous, li ba nous assistance,

Jetté portrait dié blancs qua soif dlo dans gié nous,

Couté la liberté li palé coeurs nous tous.

 

         Sonthonax sé an nonm ki ka travay ba léta. I pa ka palé kréyol, men i ka matjé an fransé épi an kréyol, pou yo bat sond'tjes (proclamer), lod i ka ba pou dézod pa pété adan péyi-a.

 

Yo sorti verti nous que gagné monde méchand, zamis des anglais, monde ki pa voulé voir vous autes libres, qui cherché trompé vous, et faire croire que la république pas gagné encore l'intention de soutenir liberté vous-autes ; nous  conné que ces monde malouc-là yo après parlé mal la sous compte Commissaire, et que yo dis vous mensonge en pille la sus compte nous, nous conné que yo dis vous autes que la République voyés nous ici pour mettés vous encore dans l'esclavage.

 

              Article premier

 

Tout monde qui dans les marchés ou l'aute part va di comme ça que la liberté générale pas bon et que la France v'lé l'esclavage encore sera saisi et mêné coté juge de paix, et si deux monde dit comme ça que yo tandé mauvais parole la yo va metté en prison cila qui parlé mauvais parole.

Commissaire invité tous les bons citoyens a arrété yo même monde qui va laché mauvais parole.

 

              Article VII

 

Les commissaires v'lé et ordonné que tout ça yo sorti di icy soit affiché tout par tout dans les communes, dans les habitations, dans les camps de la Colonie. Commissaire recommandé à tous les officiers civils et militaires et encore à tous les bons citoyens, que yo faire èxécuté ça yo sorti recommendé dans proclamation ci la la.

Au Cap, le 15 prairial, l'An quatrièm de la République Française, une et indivisible.

Le président de la Commission, SONTHONAX.

Le secrétaire général, PASCAL.

 

         Bonaparte épi Leclerc ka matjé an kréyol.

 

AU NOM DU GOUVERNEMENT FRANCAIS

Liberté - Egalité

 

             PROCLAMATION

 

A bord de l'Océan, Rade du Cap, le.... Pluviose, An 10,

Répiblique fransé yon et indivisible,

LECLERC, Général en chef l'Armée Saint-Domingue,

qui vini gouverné tout la Colonie,

A tout monde qui habité S. Domingue;

Lire Proclamation primié Consul Bonaparte voyez pour zote.

Zote à voir que li vélé nègues resté libre.

Li pas vélé ôté liberté à yo que yo gagné en combattant,

et que li va mainteni li de tout pouvoir à li.

Li va mainteni commerce et culture, parce que zote doit

conné que sans ça, colonie-ci pas cable prospéré.

ça li promé zote li va rempli li, fidellement;

c'est yon crime si zote té douté de ça li promé zote

dans Proclamation à li.

 

Général en chef qui vini pou gouverné

tout la Colonie : LECLERC

Par ordre Général en chef, Capitaine Général,

Le secrétaire Général : LENOIR.

 

      PROCLAMATION

 

Consuls la répiblique Francé à tout zabitans St Domingue,

Zabitans, et vous tous qui dans Saint-Domingue.

Qui ça vous tout yé, qui couleur vous yé, qui coté papa zote vini, nous pas gardé ça : nous savé tan seleman que zote tout libre, que zote tout égal, douvant bonDieu et dans zyé la Répiblique.

 Dans tan révolution, la France voir tout plein misère, dans la même que tout monde te fere la guerre contre français. Français lévé les ens contre les otes. Mes jordi là tout fini, tout fere la paix, tout embrasé Français ; tout Français zami, tout hémé gouvèrneman ; tout obéi li. Nation même qui té en guerre, yo touché la main avec Français.......

 

 Signé : BONAPARTE

 par Primié Consul

 Sécrétère d'Etat,

 signé : Hugues-B. MARET.

 Cé yon vrai copi di zote,

 Capitaine Général LECLERC.

 

         Adan lanné 1826 Victor HUGO ka matjé pou an dènié fwa "BUG-Jargal". Adan liv-tala, tjek fwa i ka sispann mofwazé tousa moun ka di adan lang kréyol la. Ou ka wè, adan liv-tala, Victor HUGO ka matjé, direktiman épi kréyol, sa moun ka di. Mi an ti kamo anlè sa :

 

Zoté coné bon Giu ; ce li mo fe zoté voer. Blan touyé li, touyé blan yo toute.

 

 

                  RESTOG Serge, - Ki tan 22 mé, pou lang kréyol la ? La Tribune des Antilles, n° 11, 1998.

 

 

       Vokabilè

 

Adan manniè wè : dans la représentation

Ki manniè ? : comment se fait-il ?

Ni lodians : crédible

Trablati : difficultés

Migannen : mélanger

Toumvas : révôlte

Bat o-sond'tjes : proclamer

 

              Lis liv ki sèvi

 

LAROCHE Maximilien., 1981, "La literatura en haitiano ", Anales del Caribe del Centro de Estudios del Caribe, Centro de Estudios Del Caribe Casa de las Americas, CUBA.

GAUTIER Arlette., 1985, Les soeurs de Solitude, La condition féminine dans l'esclavage aux Antilles du XVIIèm au XIXèm siècle, Editions Caribéennes.

PRUDENT LF., 1980, Des baragouins à la langue antillaise, Editions Caribéennes.

PRUDENT LF., 1988,  "Les langues créoles en gestation : crise politique et linguistique à la fin de l'esclavage antillais", Nouvelle Revue des Antilles. N° 1.

PRUDENT LF., 1990,  "Construire une linguistique créole aux Antilles", Nouvelle Revue des Antilles. N° 3.

CENTRE UNIVERSITAIRE ANTILLES-GUYANE.,1982, Charte Culturelle Créole, GEREC.

GERMAIN Robert., 1980, Grammaire Créole, L'harmattan.

JARDEL Jean-Pierre., 1977, "Du conflit des langues au conflit interculturel : une approche de la société martiniquaise", Espace Créole, GEREC.

ADELAIDE-MERLANDE Jacques., 1977, "A propos des origines du créole", Espace Créole, GEREC.

HUGO Victor., 1979, Bug-Jargal, Editions Emile Désormaux, p 269.

SINGARAVELOU., 1976, "La créolisation des Indiens à la Guadeloupe et à la Martinique", Espace Créole N° 1, GEREC.

Connexion utilisateur

CAPTCHA
Cette question sert à vérifier si vous êtes un visiteur humain afin d'éviter les soumissions automatisées spam.