Menmjan lang kréyòl-la kay oblijé fòjé onlo mo syantifik èvè mo i kay pwan adan lang fwansé, menmjan lang fwansé-la, an tan a-y, té oblijé fòjé mo èvè mo i ay chèché adan ansyen lang, laten oswa grèk, déparfwa adan arab, Ebré, Araméyen, é dòt lang ankò .
Epistémè on mo grèk ansyen pou di « lasyans », logos pou di « diskou » : épistémologie an fwansé pou di on diskou asi lasyans. An kréyòl : « épistémoloji » ? Pouki pa ?
An kréyòl-la nou ka palé touléjou la, ou ka tann « boug-la ka fè syans » sé on jan pou di moun-lasa ka fè sosyé, ka fè mistik, ka fè maji, ka fè kabalistik, ka fè biten moun pa ka konpwann. Sé pousa nou pa kay mélanjé mo syans-lasa épi lasyans.
Lè D. Bebel-Gisler té ka di : « fo-nou fè lasyans palé kréyol », sa i té vlé di sé « fo-nou apwann kréyol palé asi lasyans » konmkwa lang kréyol-la pa fèt anni pou di pawòl an bouch, i ni osi pou i apwann di pawòl asi lasyans, kivédi swa fo-nou envanté vokabilè syantifik, swa fo-nou ay chèché sé mo-lasa adan dòt lang épi konmansé kalkilasyon, réflèksyonnman syantifik pou tousa i vlé konpwann, rivé konpwann.
Epistémoloji sé ké on diskou asi lasyans, mé an menm tan-la on réflèksyon kritik asi vokabilè a divès kalité tèknik oswa disiplin syantifik épi osi an menmtan-la chèché-sav ka lasyans ka pòté ba limanité swa anbyen oswa anmal.
Annou pwan egzanp asi lengwistik, ka touvé-y sé on disiplin syantifik ka fè réflèksyon é wouchach asi tout lang moun ka palé asi Latè. Nou plis ki sav jòdi-la, tout lang sé lang é tout lang ni divès mannyè pou yo bòdé laréyalité, mé pou chak lang sé toujou fonoloji pou étidyé tout son a lang-lasa, lèksikoloji pou vokabilè a lang-la, mòfoloji pou jan sé mo-la ka chanjé fòwm silon plas a-yo adan on palé, sentaks pou di kijan sé mo-la ka chenné yonn an lòt, sa yo ka kriyé gramè, pou ba pawòl-la on siyifikasyon kidonk on sans, sé sa yo ka kriyé sémantik. Davwa on lang pa janmé anni on èstrikti, on organizasyon a mo, sé lengwis-la touvé-yo oblijé montré kijan on lang toujou lyanné èvè on sosyété-moun ka palé lang-la, pas sé moun ka palé, a pa liv, kifè yo kréyé on disiplin yo kriyé sosyo-lengwistik.
Adan tousa, zòt ka vwè an sèvi èvè onlo mo yo ja ka sèvi an Fwansé, sé anni grafi-la an chanjé. Souvantfwa sé près menmjan yo ja ka di sé mo syantifik-lasa an lang Anglé é an lang Pangnol. Sa pé a pa èvè sé mo-lasa pou nou kréyòl sèvi, kontèl sa pé nou té ké pé di an plas a « mòfoloji » di « fòwmoloji » pou di sé on kalkilasyon asi fòwm a sé mo-la silon plas a-yo adan on frazé, mé kanmenmsa fo pa nou oblyé é plito sonjé nou ja ka di mofwazé pou « métamorphosé », kidonk radikal « mòf »-la ja adan lang kréyòl-la, alòkifè nou pé di mòfoloji.
Kèlanswa, avan fen a lanné 2016 lasa, an konmansman a mwa-d-novanm la, tout pli gran lengwis-kréyolis latè pòté kay sanblé Gwadloup pou yo diskouri asi kréyol. Asiré pa pétèt tout sanblaj-la kay diskité asi on sijé-mitan : kréyol pou fè kisa ? Dépi pasé senkant lanné sé lengwis-la ja toumvasé sé lang kréyol-la an tout sans, pijé-yo, tòd-yo, détòd-yo, fè-yo rann tout ji yo té ni adan-yo pou gadévwè-konpwann pli byen ka sa yé on jenn lang, on pidjin, on patwa, on sabir epi… kijan on lang ka vwè jou, kijan i ka wouvè kò a-y, kijan, sa rivé, on lè i pé mò. Mé, jòdijou ès CIEC (Comité International des Etudes Créoles) ni kèk biten pou pwan ankò adan étid kréyòl, kréyoloji, oben ès sé lengwis-la (désèten ka di langanis) kay bout èvè sa, kay boufi èvè kréyò ? Es sé jenn lengwis-la kay pasé asi onlòt sijé réflèksyon, épi pou yo lagyé sé lang kréyòl -la anni ba sé militan-la, lésèz ka palé kréyòl, ka travay asi kréyòl pou rédé sé pèp an-nou la konpwann lang a-yo an menmtan èvè idantité a-yo, lésèz kay kontinyé la ké ni pou yo goumé pou fè on litérari kréyòl, fè Lasyans palé kréyòl é fè tout sòt kalité travay on lang ni pou fè adan on sosyété. Sé lenganis-militan an-nou la ni on bèl omildéfi douvan-yo mé, asiré pa pétèt, yo ké rivé déchalviré omildéfi-lasa pou sé pèp an-nou la, yo osi, pé wouvè kò a-yo asi Latè kon tout pèp é bakyé adan vansé a tout limanité. Anni sonjé : « Ahak san penn, sé zyé (k)i lach ! ». Mé pa obliyé “onsèl dwèt pa ka rivé trapé pis”. Si nou vlé kréyòl-la vansé sé ansanm-ansanm nou ké rivé fè-y. Alò annou mété-nou annaks pou nou vwè ola nou k’ay.
Vokabilè :
Menmjan : de même
Konmkwa : c’est-à-dire que
Kanmenmsa : cependant
Souvantfwa : souvent
Sijé-mitan : thème central.
Toumvasé : bouleverser
Omildéfi : défi.
Annaks : d’accord, sur la même longueur d’onde.