Accueil
Aimé CESAIRE
Frantz FANON
Paulette NARDAL
René MENIL
Edouard GLISSANT
Suzanne CESAIRE
Jean BERNABE
Guy CABORT MASSON
Vincent PLACOLY
Derek WALCOTT
Price MARS
Jacques ROUMAIN
Guy TIROLIEN
Jacques-Stephen ALEXIS
Sonny RUPAIRE
Georges GRATIANT
Marie VIEUX-CHAUVET
Léon-Gontran DAMAS
Firmin ANTENOR
Edouard Jacques MAUNICK
Saint-John PERSE
Maximilien LAROCHE
Aude-Emmanuelle HOAREAU
Georges MAUVOIS
Marcel MANVILLE
Daniel HONORE
Alain ANSELIN
Jacques COURSIL
Linivèsité Bouliki 5

Leksikoloji, tèrminoloji, frazoloji : pawòl-palé ; lang, épi métalang

Hector POULLET
Leksikoloji, tèrminoloji, frazoloji :  pawòl-palé ;  lang, épi métalang

« palé palé a-w, palé a-w sé ta-w, lang-la sé ba toutmoun »

Pawòl-palé a moun Lésent é ta moun Déhé pa toutafètman menm. Menmjan palé a moun Matinik évè ta moun Gwadloup ni dotwa diférans. Mé si moun Lésent an Gwadloup ka konpwann sa moun Granrivyè Matinik ka di oben ka maké, nou pé di yo ka palé menm lang-la.  Diférans-la pé ka apiyé asi jan yo ka pwononsé on menm mo :  oswa/oswè / aswè ; jan yo ka détèrminé-y : chimen-la / chimen an ; asi vokabilè-la : timoun / tianmay ; asi déserten mannyè on fraz ka òganizé : A pa mwen / Sé pa mwen ;  épi kisisi…menm asi jan yo ka maké, mé sé diférans-lasa pa janmé asé gran pou opozé yonn konpwann lòt.

Détwa prensip pou nou rèspèté si nou vlé fè on travay lèksikoloji (étidyé) oben lèksikografi (maké), èvè on menm krèy-moun. Chakmoun a krèy pou rèspèté sé prensip-lasa, pou kadré travay-la.

1 – Nou pa ka envanté mo san di-y.

2 – Nou pa ka siprimé mo nou pa konnèt, mo i pa agou an-nou, kèlanswa larézon pou lakòz.

3 -  Lè nou ka tann on mo pou prèmyé fwa nou ka mandé :

      a. on fraz èvè mo-la adan, pou nou ni sans-la adan fraz-la.

      b. nou ka vérifyé èvè onlòt moun, i pa adan menm fanmi-la, si i konnèt   mo-lasa é si i ka bay menm  siyifyé-la ;  èvè li osi nou ka mandé-y fè on fraz ola tini mo-la adan.

Annou pwan détwa ègzanp.

 - On kanmarad on jou envanté on mo pou di magnétofòn, i pa té enmé mo fwansé-la moun té ka sèvè èvè-y la, i maké kyenbèdson. I pa té andwa fè konsidiré sé on mo i tann, i pa pou mété mo-lasa adan on lèksik san di sé-y i envanté mo-la.

- Ni moun ka di  kisiswa-kinanswa  lè dòt ka di  kèlanswa oben kalanswa, kèlkanswa, ou pa andwa pisimyé yonn é défasé sé lézòt-la pou davwa yo pa agou a-w. Menmjan èvè  padavwa/ poudavwa/ paskè  épi kisisi…

- on moun ka ba-w on mo ou pa té kò janmé tann kontèl : on chopipit, èvè menm sans métaforik yo ka ba  on bwadifé,  a pa toutafètman on bòbò, ni on chòpyò, kanmensi a pa on kapistrèl non pli. Avan ou fè mo-la rantré adan vokabilè a lang-la ou oblijé vérifyé si tini dòt moun i konnèt mo chopipit-lasa.

 Sé konsa on jou on moun ban-mwen on mo : tololo, i té toujou tann an fanmi a-y pou di tété a pen / bout a pen. I té ka sèrtifyé tololo té on mo kréyòl gwadloup.  Apré an byen mandé moun alantou san janmé touvé ponmoun i té konnèt mo tololo-lasa, moun-la i té ban-mwen mo-la  limenma a-y vini dékouvè sé on mo on sè a-y té ka sèvi lè yo té timoun  pou palé dè bout a pen é tout fanmi-la té anni adopté mo-la kifè yotout té ka konpwanndi sa té on mo kréyòl pou toutmoun.

Tousa an ka di la ka sanm-zòt nòwmal, sé près on biten òwdinè é natirèl,  mé souvantfwa, si nou pa penga, nou ka pri adan sé zatrap-lasa san menm nou sav, noumenm ka pyéjé-nou. Toujou vérifyé on mo avan ou di sé on mo kréyòl, menm lè i agou a-w.

Si mo-la ka sanm on bèl mo, si lè ou ka sèvi èvè-y toutmoun ka konpwann, alòs ou ka di ola ou tann-li, ki sans moun ka ba-y é mo-lasa ka touvé-y adopté, i pa san-papa-san-manman. Sé ka a dégèl-désann Jean Bernabé tann on jou adan on magazin ola on vyé madanm di i té vwè on pil bwèt konsèv anni dégèl-désann.

Sé menm ka pou koutkilong. On vyékò Labityé té ka sèvi èvè mo-lasa toulongalé, lè nou mandé-y ka sa vlé di, i di-nou : sé padavwa ki sa kout, ki sa long , sa ou di ou kay fè la ou kay fè-y. Nou konpwann i té tann coute que coute, i té pwan sans la, mé i té ka di an sans a-y poudavwa koutkikout ba-y pa té vlé di hak. E pou zòt, ka sa vlé di coûte que coûte ? Couette que couette ? Quel que soit la couette, mé ka sa té yé on kwèt antan-lontan, lè yo envanté esprésyon-lasa ? kèlanswa kwèt-la ! Nou pisimyé kout-kilong : ki i kout ki i long ;

Annou pwan egzanp asi on moun i vlé vwè karésòl-afriken toupatou adan lang kréyòl kontèl Pierre Anglade : Inventaire étymologique des termes créoles des caraïbes d’origine africaine. Ou pé touvé p.103

Ganmé : quelqu’un de très élégant : ganmé kon ou lé. Pinalie dictionnaire p. 211. Ewe game : prison. Fongbe. Gämè : prison, force. Ekpodo gämè : il a encore de la force.

Asiré i pa jan di ganmé kréyòl sòti an lang afriken Ewé oswa Fongbé, mé I ka lésé moun konpwann sa posib. Awa !

Nou ka vwè kijan idéoloji ka kòwvyé lèspri kritik an-nou. Toutmoun sav ganmé sé fè ganm, sé fè dyèz. Sé on mo métaforik fèt asi mo ganm é dyèz an mizik. On moun ka ganmé pa sòti lajòl. Sa pa ni ahak a vwè èvè lajòl ni zafè a fòs. Alòs palapenn fè konsidiré sa té ké ni kèk lyannaj, pa chèché fòsé initil lè ou plis ki sav a pa vré.

Menmjan pou sé moun grangrèk-la  i vlé vwè anni karésòl-Léwòp adan sé kréyòl-la. Yo nonplis pa si bò a-yo pa objektif, kivédi yo ka lésé kò-la alé kanmensi yo ka di yo « syantifik ».

Pou mwen i ni on mantalité bouliki, on mantalité san apriyori, an ka di nou dwètèt byen mansousyé sav si kréyòl té ké on lang sòti anni  an Afrik oswa i té ké sòti anni an Léwòp. A pa sa i ni plis pòtalans pou nou. Pli pòtalan-la sé konnèt sé on lang gangann an-nou lésé ban-nou. Menmjan yè lang-lasa rédé-yo fè démonstraksyon yo té moun kon toutmoun, yo pa té zannimo kon déserten moun té vlé fè kwè ; menmjan-la, jodijou, kréyòl-la pé rédé-nou sové sa ka fè si nou sé sa nou yé, san pousa nou rèsté fèmé-klété asi sa nou yé :  on lang kréyòl pou nou noumenm an-nou wouvè lawonn asi limanité. Sa pa ka opozé-nou apwann dòt lang, entérésé-nou asi travay grangrèk ka fè asi lang kréyòl an-nou la. Nou ka di-yotout granmèsi, kontinyé, nou ké triyé noumenm an-nou sa i ka rédé-nou vansé, sa i té ké pé fè-nou kyoulé.

Wabap !

Mèsi onpil.

Bwètamo.

Gangann : ancêtre.

Grangrèk : savant, intellectuel.

Kanmenmsi : quand bien même.

Kisiswa-kinanswa : quel que soit, quoi qu’il en soit.

Kòwvyé : tordre, détourner.

Menmjan : de même. Semblablement.

Métalang : on variété a on lang èvè on vokabilè èspésifik.

Padavwa / poudavwa : parce que.

Pòtalan / Pòtalans : important/ importance.

Connexion utilisateur

CAPTCHA
Cette question sert à vérifier si vous êtes un visiteur humain afin d'éviter les soumissions automatisées spam.

Pages