Accueil
Aimé CESAIRE
Frantz FANON
Paulette NARDAL
René MENIL
Edouard GLISSANT
Suzanne CESAIRE
Jean BERNABE
Guy CABORT MASSON
Vincent PLACOLY
Derek WALCOTT
Price MARS
Jacques ROUMAIN
Guy TIROLIEN
Jacques-Stephen ALEXIS
Sonny RUPAIRE
Georges GRATIANT
Marie VIEUX-CHAUVET
Léon-Gontran DAMAS
Firmin ANTENOR
Edouard Jacques MAUNICK
Saint-John PERSE
Maximilien LAROCHE
Aude-Emmanuelle HOAREAU
Georges MAUVOIS
Marcel MANVILLE
Daniel HONORE
Alain ANSELIN
Jacques COURSIL

YÉ, SA OU YÉ, SAN PÈ NI WONT !

par Roger Valy-Plaisant
YÉ, SA OU YÉ, SAN PÈ NI WONT !

Nou tèlman pè gadé nou kon nou yé ki nou ka fè masko toulonngalé. Men a fòs fè kòsyè nou ka pèd lakat é lanng-la ka pran fè. Onlo syèk anba jouk a kolonyalis, épi lèstravay ou pa, fè lapéwozité rantré andidan nou é nou santi nou wont sa nou yé, konsidiré sété fòt annou tousèl si nou divini sa nou yé. Travay-la si tèlman byen fèt kifè nou menm annou, nou pa jan rivé konprann ankijan sa ki rivé nou la, pa té pé pa rivé. 

Nasyon annou fèt anba jouk. I grandi é dévlopé’y anba jouk. Chak fwa nou lévé tèt, yo fè nou rété trankil. Pannan yo té ka kyouyé nou, yo té ka fè nou kwè yo enmé nou é moun bwè sa,  lanné apwé lanné jiska lajouné jòdi. Sé vwé nou pé pa fè lèstonmak é montré sa nou ja fè pou limanité rikonnèt nou. Men zansèt annou, ki yo afriken, ki yo zendyen ja fè dé biten ki bèl  é nou osi onjou nou ké rivé fè dé biten ki bèl.  Si nou ni lafwa, si nou ka kwè adan nou. Men yo tèlman fè nou kwè nou enkapab, nou initil, kifè nou menm fin pa kwè nou enkapab é nou initil. Nou pa fouti fè ayen si apa anba lopsyon a on mèt a zyé klè é po chapé. E moun ki gidonné politik a péyi-la é sa yo ka kriyé entélèktyèl, pran tèlman labitid dòmi adan kouch a mèt a-yo ki jòdi adan pèp-la, moun ka kontinyé kwè, pa ni mwayen nou fè ayen nou menm pou nou menm.

 

Pa obliyé sé zansèt annou ki fè lanng kréyòl vwè jou. Yo té ka sòti toupatou é fò yo té pé konprann yo. Yo réglé pwoblenm-la. Sé granfanmi annou ki kontinyé, tibwen toupatou la yo té yé, asi bitasyon a blan-la, anlè chantyé, adan lavi a touléjou, langanné an toutjan pou palé pawòl a travay, pawòl a lanmou, pawòl a doulè, pawòl a goumé osi, pou té fè’y janbé syèk é rivé jik jòdijou. Sé yo ki ba lanng-la valè a’y, fòs pou rézisté anba wach a fwansé, ki té bréfò andidan lékòl a-yo. Menm si jòdijou, mo yo envanté ka disparèt, anmenmtan ki travay ki té fè yo parèt, dòt mo ka rantré adan lanng-la é ka fè’y viv é wouvè zèl a’y adan radyo, télévizyon, sinéma é maké liv.

 

Sé davwa détwa moun désidé pòté chaj-la dépi lé lanné 70, kifè jòdijou nou ka fété kréyòl, ki sé on lanng 20 milyon moun ka palé asi latè. Sé travay a-yo kifè kréyòl tini diksyonnè, liv pou étidyé’y. Sé travay a-yo kifè lanng-la rantré andidan lékòl-la, linivèsité. Sé yo ki fè kréyòl sòti an kaz é lankongni.

Adan péyi annou, plis ki 90% a moun ka palé kréyòl, ka konprann li, ka sèvi avè’y tibwen toupatou. Magré sa, yo pa vlé konsidéré’y kon lanng a kilti, kon lanng pou bokanté épi dòt nonm asi latè. Pou yo, sé wòl a  lanng fwansé. Davwa sé’y ki ka sèvi pou diplòm, pou travay... Onlè moun té ka di : « kréyòl apa on lanng », kongné-la yo pé pa di sa ankò, davwa wouchach-la rivé a on nivo, péyi kon Dominik é Séchèl ba lanng-la tèlman valè kifè malpalan pé pa malpalé ankò. Men yo ka kontinyé mal maké’y, davwa yo pa aprann dékatman a’y, men osi, davwa yo pa ka rèspèté’y, kon yo ka rèspèté lanng fwansé.

Apadavwa fwansé é kréyòl ka touvé yo kon dé kòk genm adan on lakou pou yo goumé ! Men lè sa ka fèt tini yonn ki ni zépon natirèl é lòt-la tini zépon an fè. E jis alè zépon natirèl-la toujou pran fè.

 

Ni on tan, adan istwa a péyi- annou, yo té ka pini’w lè ou té palé kréyòl adan lakou lékòl. Léta fwansé jis pini on mètlékòl ki té ka sèvi épi lanng-la pou rédé timoun konprann fwansé. Sé Papa Yaya. Ou pa té ni dwa palé kréyòl ba fanmi a’w, ba on gamin ou té ka basé, ba on moun a ladministrasyon... Men tan-lasa dépasé dépi gawoulé sendika a ouvriyé é péyizan fè an 1971.

An tan-lasa té tini nonm doubout, kon Soni Ripè é dòt awtis, poèt, makè é mèt lékòl. Yo woulé pou popilasyon-la té enmé lanng a’y é santi’y byen lè i té ka palé’y, ki Konsèy Jénéral, ki douvan ladministrasyon.

Sa pou nou di,  san fè masko, sé pannan pèp-la té ka santi’y byen épi lanng-la, sa yo kriyé entélèktyèl isidan té ka jouwé jé bésé. Politisyen té an fit é fant, davwa moun ki té ka défann lanng-la, té ka an menmditan défann travayè, é sa té ka tèwbolizé lèspwi a-yo. Sé konsa a fòs fè kòsyè, politisyen é entélèktyèl, fini pa fè moun pèd lakat é lanng-la pòté pèd. Tout balan-la i té pran la, pa rivé fè yo défann li a tou a-yo, kon i fo, la i té fo.

I rantré lékòl onjan wonté. On sèl klas, a onlè pon moun vé pa travay. Lè yo ka woté on lopsyon, sé’y yo ka fè volkannizé. Yo pa ka mèt plas Kapès pou pa ni mèt diplomé é yo ka travay lé paran pou yo pa chwazi’y. Men konba-la tout rèd i té rèd pa dékourajé nou é jòdi épi posibilité zélèv chwazi’y kon dézyèm lanng pou pasé bak, i woupran fòs. Men i poko vini o nivo ki fo adan tilékòl, ni kolèj.

Si lanng-la rantré lékòl apa travay a politisyen annou, si lanng-la adan radyo é télévizyon, apa anba lopsyon a-yo. Sé rézilta a travay a déotwa ki jòdijou ka sèvi pou onlo.

Lè pou yo té ba kréyòl fòs-la, yo kayé. Sété o pawlèman, a lasanblé éwopéyèn. Brèton, bask, kòws ka ègzisté épi fwansé, men yo ni lékòl a-yo, yo ni radyo a-yo... Fwansé toujou lanng ofisyèl é yo pon yonn pa endépandan ! Politisyen a-yo ka défann lanng é kilti a-yo. Défwa yo ka rivé fè léta fwansé kyoulé. Isidan nou ka lésé gouvèlman fè sa i vlé, rèktora ka koupé é raché toujou, é lanng-la ka santi mal, kon popilasyon-la ka santi mal.

Lafwans signé « Chawt éwopéyèn asi lé lanng réjyonal dépi 1999 », Chawt-lasa té voté dépi novanm 1992. I poko jan wousigné’y. Davwa, si i wousigné’y, i ké ni onlo obligasyon pou fè lanng-la viv, pou yo étidyé’y san wont andidan tout lé lékòl, pou fè kréasyon endistriyèl épi’y é asiré lanvòl a’y adan tout sosyété-la. Sèl biten i konswa fè, toujou pou di, i sé mèt-a-lafè, i mété adan konstitisyon a’y, an juiyé 2008, on awtik 75-1 ki ka palé dè « lanng réjyonal, patrimwan a Lafwans ».

Men si tout péyi, la kréyòl ka palé mété yo dakò asi kijan maké’y, si on lakadémi vwè jou, kijan Lafwans ké pé di, on lanng 20 milyon moun ka palé asi Latè, sé lanng réjyonal a patrimwàn a’y ?

 I fè an désanm 2011, on konsit asi lé lanng a lé péyi Lafwans ka dominé, an Guiyann, épi Frédérik Mitéran. Moun ki té la di tousa ki té ni a di, trasé chimen pou dèmen é nouvo gouvèlman sosyalis-la antéré tousa. A pon moman nou pa tann entélèktyèl annou, ni politisyen annou asi sé pwoblenm-lasa. A pon moman, yo pa mandé Lafwans rann kont é yo pa menné pon mouvman pou sanblé dòt politisyen kon yo, an Fwans kon adan koloni a’y, pou té oblijé’y rèspèté pawòl a’y é prèmyé signati a’y.

 

Konsèy jénéral komandé on liv asi kijan maké kréyòl gwadloupéyen-la. Sété on bèl lidé. Sé Jilyèt Senton ki fè travay-la. Sé on bèl travay é liv-la pa chè. Malérèzman i ka dòmi « Lameca », davwa pon moun pa sonjé simé’y adan popilasyon-la kon i fo. Tini mè é konséyé jénéral ki pa menm sav i ka ègzisté !!!

 

Men i pa two ta. Si nou vlé dévlopé pratik a lanng-la kon i fo, ké fo aprann pèp-la dékatman a’y. Pon moun pé ké fè’y bannou. Sa bèl fè dikté kréyòl on fwa pa lanné, men sa té ké pli bèl ankò, li é maké lanng-la, an tout tikwen a péyi-la a kontinyé. Politisyen annou, si yo pa wont sa yo yé, pé gidonné sa é mété léta fwansé douvan rèsponsabilité a’y. Sé on déba nou ké ni a menné isidan adan lé tan ki ka vin.

 

I pa two ta. Davwa, Lasanblé Kòws mandé Lafwans (Sektanm 2013) mété yo adan konstitisyon fwansé-la, on jan pou tout moun vwè yo. E yo ka mandé Lafwans wousigné chawt a Léwòp pou rédé yo fè lanng a-yo viv. Si sa posib pou Lakòws, pou ki sa pé pa fèt bannou ? Pétèt davwa Kòws pa wont sa yo yé, é yo sa goumé pou fè Fwansé rèspèté yo, kalanswa bò politik a-yo.

I pa two ta, davwa politik a Lafwans vlé ba lé réjyon plis pwa pou yo palé épi laliwondaj a-yo é ja tini bokantaj épi Lakarayib.

 

Moun ki ka palé kréyòl, toupatou asi latè, an chimen pou mèt yo dakò ankijan maké lanng-la é anpéché i pèd nanm a’y, anpéché i néyé adan lé lanng métwopòl, anpéché dékréolizasyon-la, anpéché jounalis é moun a piblisité fè nenpòt ki biten avè’y. Pousa, yo ké oblijé mété on bik si pyé. Ké fò on péyi pou anchouké’y, kon Dominik, kon Ayiti, kon Gwadloup... Sé on désizyon politik ki ké pézé. Politisyen annou, si yo vlé, pé rann travay-lasa pli fasil, pé bay on figi ki bèl an zyé a tout moun. Pou sa, fò pa yo tini wont yé sa yo yé. Fo pa yo vlé défann lanng fwansé a tout fòs, lò i pa mènasé. Fo pa yo vlé  défann lidé a on répiblik ki pa ka rèspèté kilti é mès é labitid a nonm, ki pa ni démokratik ni inivèwsèl a li tousèl.

 

Roger Valy-Plaisant

Wojé Vali

makè

CORECA 2013

Image: 

Connexion utilisateur

CAPTCHA
Cette question sert à vérifier si vous êtes un visiteur humain afin d'éviter les soumissions automatisées spam.