Accueil
Aimé CESAIRE
Frantz FANON
Paulette NARDAL
René MENIL
Edouard GLISSANT
Suzanne CESAIRE
Jean BERNABE
Guy CABORT MASSON
Vincent PLACOLY
Derek WALCOTT
Price MARS
Jacques ROUMAIN
Guy TIROLIEN
Jacques-Stephen ALEXIS
Sonny RUPAIRE
Georges GRATIANT
Marie VIEUX-CHAUVET
Léon-Gontran DAMAS
Firmin ANTENOR
Edouard Jacques MAUNICK
Saint-John PERSE
Maximilien LAROCHE
Aude-Emmanuelle HOAREAU
Georges MAUVOIS
Marcel MANVILLE
Daniel HONORE
Alain ANSELIN
Jacques COURSIL

La Haute-Taille (An mòso adan liv-tala otila yonn-dé moun pabò Periollat ka di nou manniè wè yo, asou lahot-tay.)

Serge RESTOG
La Haute-Taille (An mòso adan liv-tala otila yonn-dé moun pabò Periollat ka di nou manniè wè yo, asou lahot-tay.)

            Adan mòso-a nou tiré adan liv-la nou kriyé "La Haute-Taille", nou ké palé zot, an yonn, di sa nou trouvé apré wouchach nou fè asou lahot-tay. An dé, nou ké montré zot sa sé moun Périollat a di nou asou lahot-tay. Anpami tout sé témwen-an nou réjistré a, nou ka fè zot konnet sa Michel CRATER di nou asou lahot-tay.

 

Wouchah nou fè asou lahot-tay

 

            I té ni bal moun ki té batizé ek bal moun ki té lib. Adan sé bal-tala, sé moun-lan té ka dansé « quadrille », « haute-taille ». Yo té ka kriyé « quadrille régent » lan, « réjanes ». Sé tala ki té aprann katéchis, té ka bay « bals à principes ». É sé tala ki pa té ka rantré adan jé sé met-la, té ka fè bal vié-neg. Sa vlé di, bal neg ki ni rilasion épi djab, ki ni rilasion épi sé neg-maron an.

 

Ki koté non hot-tay sòti

 

            Mo hot-tay ka sòti lè sé jenn madanm-lan mété an model rob ki té sòti Paris. Model rob-tala té ka mété tété-yo an valè. É pou fè moun wè yo té ni bel tété, yo té ka fè senti rob-la monté, monté, jik anba tété-yo.

 

Kavalié ka fè koris, épi, sé fanm-lan ka griyen,

ka fè makak.

 

            Pou dansé lahot-tay, i fok té konnet sé prensip-la. Kontel : kavalié-a ka mété an bel rad saten blan, ba blan, gan blan, anlo lò. La, an sé moman-tala, moun pa té ka pòté krizokal. I fok sé kavalié-a ni respé ba sé danm-lan. I fok sé kavalié-a ka dansé, ka fè djez, ka fè koris épi sé fanm-lan. Sé fanm-lan ka griyen. Yo ka fè makak.

 

Témwen n° 1 – Michel CRATER

(Chofè taksi – 77 lanné)

 

           Antjétez : Jòdi-a mwen rivé sanblé zot pou nou kozé an ti mo asou lahot-tay ? Lahot-tay, pou zot, sé kisa ?

 

           Michel CRATER : Lahot-tay pou mwen sé an dans ansien éti tout lé gran manman, lé gran papa montré nou. Lahot-tay sé té bagay lé zesklav.

 

           Sé gran moun avan-an, yo té dan lesklavaj. Té ni an met ki té ka fè dansé. Yo té ka véyé pa ti trou sa sé met-la té ka fè, épi dapré sa sé met-la té ka fè, yo té ka séré pou yo té fè’y apré.

 

           Si yo té ni an ti liberté lè yo té rivé lanmézon-yo, yo té ka montré tout sé moun-lan an kartié-a sa yo té wè a.

 

           Sé esklav-la pa té ka dansé épi sé met-la. Met sé té met. Esklav sé té esklav. Lè bondié béni yo, yo rivé ni liberté. Tout moun-lan monté lakay-yo. Alè-tala, yo mété yo a fè sa yo té ka wè sé moun-lan té ka fè a.

 

           Lézot pli jenn vini té ka imité lé gran paran. Sa ki fè, de génération en génération yo ka dansé lahot-tay. Jis aprézan, nou ka éséyé fè sa nou té ka wè lé gran ansien té ka fè.

 

           Sé konsa nou dékouvè dans-lan à travers lakoutim sé paran-an. Pas, sa té ka entérésé nou. Papa-mwen épi manman-mwen té enmen dansé. Lé sanmdi soir yo té toujou ka organizé sa, an kartié-nou.

 

           Papa-mwen té toujou ni an ti envité, adan an ti swaré Hot-tay, swa tou pré lanmézon’y, swa tibren pli lwen.

 

           Papa-mwen té trè entérésé di lahot-tay. Délè i té ka mennen manman-mwen épi’y. Mwen rivé ni lokazion, lè sa pa té an koté tro lwen. Mwen té ka mandé papa-mwen pou mwen té annou épi’y. Pas, papa-mwen té ka siflé lahot-tay. I té ka chanté. Mwen té enmen tann sa.

 

           An jou, i di mwen. Tibolonm ! Ou ni lékol-ou ka alé dèmen maten. Ou ni sèsi, sila pou fè. An bon jou, i aksepté di mennem mwen épi’y. La yo té ka jwé a, sé Larézinié. Mwen ka chonjé sa, konsi sé té jòdi. Sa té ka fet adan lékol Larézinié a.

 

           Mwen rivé sòti prèmié fwa épi papa-mwen. Mwen té ni trez-an. Mwen mété mwen a éséyé imité sa papa-mwen té ka fè, yè oswè-a. Lè yo vwéyé mwen fè konmision, mwen ka pran ti souflé-mwen. Mwen ka souflé, mwen ka fè tout kalté. Mwen ka chanté. Mwen ka éséyé fè pa lahot-tay.

 

           Lè mwen viré an kay-la, mwen ka montré papa-mwen sa mwen ka éséyé fè a. I ka di. Ha ! Ti visié ! Sanmdi prochen ou kay annou épi mwen. Sa ou ka éséyé fè la, ou kay fè’y douvan sé gran moun-lan. Alors, là, mwen timid.

 

           Lè sanmdi rivé mwen pati épi papa-mwen. Lè bal koumansé, papa-mwen kriyé mwen. Sé ti mézon-an toujou ni an ti finet an koté. Mwen alé, mwen pran an bonm, mwen monté anlè’y, mwen ka véyé sé moun-lan. Lè papa-mwen kriyé mwen, mwen pété sa. Jiskatan mwen rivé abitué. Nou sé jenn-lan, nou rivé enmen lahot-tay. Nou rivé formé an ti group dan lé lanné senkant-senk.

 

           Pou nou té formé group-tala, aprézavwè mwen té las alé gadé manniè sé moun-lan ka dansé. Gadé papa-mwen fè ti pa’y avan i pati. Tout sé moun-tala fè menm bagay la. Papa-yo té ka dansé, manman-yo té ka dansé osi. Sé menm bagay la. É nou ki di, nou té lé dansé. Nou fou. Kisa ? Nou ka fè ti pa, toupatou. Alè-tala, mwen alé.

 

            Antjétez : Ban nou yonn-dé kamo asou koumandè-a. Ki prensip pou dansé lahot-tay ?

 

           Michel CRATER : Pou dansé lahot-tay ni an group ka formé de 8 moun. 4 kavalié, 4 danm. I ni an koumandman, an moun ki ka koumandé sé mizisien-an. Égal, menm bagay-la i ka koumandé’w pou di’w tousa pou’w fè. Tousa i di’w la, sé sa pou’w fè.

 

           Nou té ni an kòdéyonis yo té ka kriyé Antoine aveg-la, Célanie ROSAMOND té chachayè. Alos nou rivé aprann dansé. Nou fè tousa nou té pé, mé pou koumansé dansé-a, ou té ni frè Lisien koumandè-a, sé li ki té konnet tout bagay-la.

 

           I té ka di nou tousa pou nou fè a. Pas, premièrement, pou dansé lahot-tay fodré pres ou ka étidié dansé-a, ka étidié sé pawol-la, ka kouté sé pawol-la. Ni an prensip, tousa yo di’w fè a, ou pou éséyé fè’y. Si ou pa fè sa yo di’w fè a, ou pé pa dansé lahot-tay.

 

           Antjétez : Si mwen ka konprann, tout bagay-la sé koumandè-a ? Sé sa koumandè-a di’w fè, pou’w fè ? Lè i di’w, lé 8 balansé, ou sav fodré ou balansé. Lè i  di’w Rod lé men, fodré rod lé men. Lè i vwéyé’w dansé, pou’w alé dansé.

 

           Michel CRATER : Ou ka palé kréyol, sé pa rod lé men, sé rod men. La, mwen ka ba’w an ti nosion sa koumandè-a ka di. Épi, a ki moman pou’w pati alé dansé, éséyé suiv sa i ka di’w la. Pas, dansé-tala ni 5 fidji. 3 contredanses, an lété, an lémab adan.

 

           Alò, ou ka koumansé pa dansé premié an avan. Sé an contredanse, fo kontinié, i ni an chenn ki ka vini anlè’y. I ni tout bagay mwen kay éséyé kontinié an avan ba’w. Pou wè si nou ké rivé konprann avan nou dansé. Pou’w wè sa yo ka di’w la, si sa pé fet.

 

           Antjétez : Nou ka pran an ti contredanse.

 

           Michel CRATER : An ti contredanse éti nou té ka tann frè Lisien ka di’w. Dé ti pawol i té ka di, ti bagay  konsa :

 

Ta la la ta ta la la da

Ta la la da

Ya la la la la la

A la la la

 

Haut les huit, balancez vos dames !

 

Da da da da da da da

Ta ta la da da

 

Rod les mains mesdames.

Touchez vos dames avec beaucoup modération.

Ecartez la dame.

Charsé violon.

 

Tra la dia dia da ta dia

Ta ta dia ta da

 

Tenez-vous bien les cavaliers

Crayon mis à l’écart.

 

Première figure, en avant

 

A la la la la la la,

La la la

 

Traversez les cavaliers !

Les cavaliers, donnez passage !

Droite et gauche, charsé,

 

 la la la.

 

A leur place, très bien cavaliers

Je vous fais des compliments.

Au vis-à-vis, balancez !

 

La la la la.

 

Rod les mains mesdames !

Touchez vos dames avec beaucoup modération.

 

           Antjétez :  Ki manniè zot démaré ? Kisa zot fè pou sé moun-lan mandé zot dansé, ti bren toupatou, pou moun konnet zot ?

 

           Michel CRATER : Lè group-la fini formé, sé gran moun-lan koumansé tiré kòyo. Sa fè an janr piblisité, pis pa té janmen ni jenn ki té ka dansé lahot-tay.

 

           Lahot-tay té ka dansé par lé ansien selman. Pis yo té ka mandé épi ki lenj sé moun-lan té ka dansé lahot-tay ? Es sé gran rob ? Es sé gol ? Es sé tout sé bagay-tala yo ka mandé’w ? Alò, lè nou vini, nou koumansé dansé. Moun koumansé mandé pou nou, adan sé konmin-lan, adan sé fet patronal-la. Nou alé dansé adan pres tout sé konmin-lan, L’OLYMPIA à l’attraction, Cinéma LANMANTEN, O PAX, MÒn rouj, Ajoupa BouYon. Pa ni kwen nou pa pasé pou nou dansé.

 

           Sé, sé jenn-lan ki formé group-la. Pas sé gran moun-lan té koumansé las, é yo pa té ka dansé épi nou. Sé konsa tout moun lan rivé konnet lahot-tay. Nou ka dansé lahot-tay.

 

           Nou alé montré group Loulou BOISLAVILLE la dansé lahot-tay. Sé té la Maison du Sport anvil, anfas lanmè-a. Té ni Prospère AMAR, violonis, ki té épi nou, lè nou formé group-la. Nou mandé mété jenn adan group loulou a. Épi nou fè group ansien épi group jenn. Nou eksplitjé yo.

 

           Olié sé moun-lan dansé, sa nou ka montré yo a, yonn ka séré dèyè lot. Tala di lot-la, alé avan. Yo touvé dansé lahot-tay sé an dans tro difisil. Janmen, yo di, yo pa kay rivé aprann sa.

 

           Nou alé 5 fwa, yonn dèyè lot. Au dernier moment, sé moun-lan di, si sé pou laréjàn, dakò. Pou lahot-tay, yo ké fè anlot bagay pito. Ni dot dansé ki ka favorizé yo plis ki lahot-tay. Dans-tala tro difisil. Loulou mò, pèsonn pa rivé dansé lahot-tay.

 

           Antjétez : Ronnie Aul di, chak kavalié ka fè an pa diféran an chak mòso a. Alò, i pa ka wè ki manniè i ké aprann dansé sé bagay-tala. Lahot-tay an tout Matinik, anlo group ka dansé’y, mé yo rann li modèn. Sa ou ka di, di sa ?

 

           Michel CRATER : Yo pa janmen ka dansé lahot-tay kon nou ka dansé’y la. Kon manman-nou épi papa-nou té montré nou. Prensip-la nou ni an, yo pa ni’y.

           Frè Lisien, misié CLOVIS, LAGRAV, frè Jean, tout sé moun lot bò a toujou di nou sa. Frè Lisien toujou di nou, HAUTE-TAILLE composé de 5 figures, 3 contredanses, an lété, an lémab, mé ou pé dansé lahot-tay wonz façon diféran, an pa diféran, an manniè diféran.

           Lè ou alé dansé lahot-tay ou fè première figure. Premié kavalié-a dansé, si i ka rifè anlot séri hot-tay, menm pa-a ou fini fè épi prèmié pa a ; fo pa ou ka pli fè menm pa-tala. Sans quoi, ou konprann, piblik-la ké ni asé épi sa i wè’y fè a.

            Prèmié parti a konsa. Déziem parti a, twaziem, katriyem parti a menm manniè a. I ni moun, lè yo ka dansé lahot-tay, yo ka soté. Soté, sé pa menm bagay.

           Adan lahot-tay nou, yo aprann nou dé pa pou nou fè. Premié kavalié, fè pa-tala douvan. Déziem kavalié, lè premié kavalié dansé, déziem-la ka balansé pa-a premié-a fè a, épi i ka surpassé prèmié-a. Sé té an compétition.

            Aprézan, yo ka fè menm bagay la. Yo ka fè ki 4 figures. Tout sé kavalié-a apré a, ka fè menm pa a. Aprézan, sé an konmes. Nou té ka fè konkou lahot-tay épi misié BRÈLÈ, nou grenyen tout.

           L’OLYMPIA, pandan atraksion, lé zansien-nou grenyen tout présentation : konpotman, tenue. Nou té toujou premier.

            Aprézan, sé ansel alé-vini. Yo ka fè group pou di yo fè group. Mé yo ka chasé tout tradision-an.

           Si sé pa té mwen Michel, lahot-tay Périola pa té ké egzisté. Yo félisité mwen anlo. Érezman nou persisté.

 

Pou bout

 

           Lahot-tay la ni pliziè manniè pou kriyé’y, kontel  « la contredanse », « la romance créole », « la HAUTE-TAILLE ».

 

            Moun Matinik ka kriyé lahot-tay, la « quadrille » osi. Nou wè  « quadrille » la sé dansé ki sòti pabò Lérop é sé kolon-an té ka dansé’y adan lafet-yo épi adan moman plézi yo.

 

            Sé esklav-la pa té adan zafè model dansé-tala. Yo té oblijé la, selman pou sèvi bwè-manjé,  pou fè bòn pandan sé moman-tala.  Sé esklav-la té ja ka jwé sé mizik sé kolon-an. Yo menm té aprann yo jwé. Afos wè sé kolon-an dansé, yo fini pa fè sé menm jes la. Yo ka éséyé abiyé kòyo, mété menm model lenj-la kon ta sé met-la. Neg ka fè makak adan dansé-a.

 

            Yonn-dé moun toujou di, yo pa ka dansé, dansé ki ni koumandman adan’y. Yo ka di « Mwen pa lé moun koumandé mwen ». Nou ka wè, neg ka fè larézistans adan dansé-a osi. Pas, fok pa oubliyé moun té ka pran lanmò-yo, si yo té ka prié bondié Lafrik. Lanmò, si ou ka dansé dansé Lafrik. Sé bondié Lérop ki té bon bondié a. Sé dansé Lérop ki té bon dansé a.

 

            Apré tousa tribilasion, es an pep pou wont pas i kopié sa anlot group moun té ka fè ?

 

            Nou éséyé rapòté adan travay-tala, ki fet an kartié Périola, Franswa, (MATINIK), pou palé anlè manniè wè sé moun-lan, ki té ka viv dansé-a moun kriyé lahot-tay.

 

            Sa nou ka pòté adan travay-tala, i kon an matério nou té ké mété la, pou moun sav ki koté lahot-tay la sòti. É sé, sé moun-lan ki té ka dansé'y la ki té ka di nou sa yo konnet anlè dansé-tala.

 

            Sa pé  fè nou konprann ki manniè lahot-tay té yé, lè moun jénérasion-nou ek moun jénérasion avan nou té ka viv li.

            Nou éséyé adan travay-tala, montré : ki manniè jénérasion-tala ka palé di lahot-tay ? Ki manniè i té ka wè'y ?  Ki manniè i té ka konprann li ? Ki manniè i té ka pran'y pou ta'y ?

            Nou wè osi, ki manniè sé moun-tala ka palé di lahot-tay épi prop lang-yo, épi mo-yo, pou yo di sa yo viv la.

 

            Nou fè travay-tala épi anchay plézi sitou, sé an travay ki fet adan an lespri létjip. Chak moun, an létjip-la, té ni plas-li é té ni travay-li pou fè. Chak moun lan fè travay-li. É sé pou sa, nou kontan wè travay-tala rivé fet. Nou ka espéré i ké ni plas-li osi adan matjoukann péyi-a.

 

            Dot travay konsa ja fet, kontel Mémwè an fonséyè, Raphaël CONFIANT épi Marcel LEBIELLE alé pran pawol-la, la pou pran’y la, adan simitiè. Nou ka espéré dot travay konsa ké fet. Sa sé travay ki ké vwéyé lang kréyol la, ankò pli douvan. Nou ni lespwa épi travay konsa, plis moun, plis moun isi Matinik ké fini pa pran lang kréyol la pli osérié.

 

             Lang kréyol, sé pa selman lang pou jouré manman. Sé lang pou di tousa nou sa fè, tousa nou ka fè jòdi adan gran ranboulzay-la, gran bari boutey krazé a, moun kriyé, lamondializasion-an. Nou anlè boul latè-a ka viv kon tout moun. Nou ni manniè palé nou. Nou ni dansé-nou. Nou ni manniè-nou pou wè boul latè-a, dépi la nou yé a, 14 Nor, 61 Wes. Nou ni plas-nou anlè boul latè a. Chak ti branch zeb andwa ni ti gout dlo’y, adan séren-an, lé bon maten.

            Fok moun bien konprann :

 

            Sé adan lapratik, an lang ka rouvè zel-li.

 

 

 

ArletteArlette CRATER, Rose-Éliane LANDES, Gérard MARIE-LOUISE, Serge RESTOG, La Haute-Taille, (Yonn-dé mo sé moun Périola a, Franswa –MATINIK- rapòté anlè lahot-tay, dépi 1940, jik lanné 2008), Matjè-éditè, 2010.

 

 

-----------------------------------

Vokabilè

 

Manniè wè yo : leurs représentations

Kopié : Imiter

Espéré : être dans l’attente

Connexion utilisateur

CAPTCHA
Cette question sert à vérifier si vous êtes un visiteur humain afin d'éviter les soumissions automatisées spam.