Accueil
Aimé CESAIRE
Frantz FANON
Paulette NARDAL
René MENIL
Edouard GLISSANT
Suzanne CESAIRE
Jean BERNABE
Guy CABORT MASSON
Vincent PLACOLY
Derek WALCOTT
Price MARS
Jacques ROUMAIN
Guy TIROLIEN
Jacques-Stephen ALEXIS
Sonny RUPAIRE
Georges GRATIANT
Marie VIEUX-CHAUVET
Léon-Gontran DAMAS
Firmin ANTENOR
Edouard Jacques MAUNICK
Saint-John PERSE
Maximilien LAROCHE
Aude-Emmanuelle HOAREAU
Georges MAUVOIS
Marcel MANVILLE
Daniel HONORE
Alain ANSELIN
Jacques COURSIL

Tan siklòn, kriyé Hu Ra Kan

Serge RESTOG
Tan siklòn, kriyé Hu Ra Kan

         Moun isi sav, yo ka viv adan an réjion ki danjéré chak jou. Danjéré, pas i ni tranbman-tè ki pé fet, i ni volkan ki pé pété, i ni siklòn ki pé pasé, i ni lariviè ki pé débòdé. Moun isi té ni manniè fè yo pou yo té prévwè tout sé danjé-tala. Adan pawol moun, yo té ka di kontel : Pa mété ayen adan pasaj-la, pou si kouri vini. Avan tan siklòn, i fok nétwayé sé piébwa-a, alantou kay-la. I fok mété dé ti provizion la, pou si-an-ka. Tousa, sé pawol bò lakay-nou.

 

         Sé pawol laprévansion-tala té adan lédikasion sé fanmi-a. Moun té sa konprann tan-an, lè an mové tan ka vini. Lè ou wè, pannan dé twa jou, pa ni pies van, i ka fè cho, vanzalizé pa ka souflé, branch fey koko doubout dwet, pa ka brennen an milimet. I ni an mové tan, adan sektè-a. Jòdijou, épi lavi modèn la, moun pé esplitjé tousa. Moun ni mwayen pou avèti lè i ni an siklòn ki ka vini. Moun pé di ki koté i ké pasé karantuitè avan.

 

         Sé konsa, ou ka tann Lamétéyo (Météo-France) ka di :" Une dépression tropicale se situe au centre de l'Atlantique et perturbe le flux de l'alizé. En effet cette panne d'alizé génère des vents faibles et la température dans nos régions avoisinera les 33 degrés".

         Alò, moun vini blazé. Léta vini blazé. Sé, dézè-d'tan avan an siklòn, moun ka chèché dlo, ka chèché diri, ka chèché bouji pou mété anlè koté.

         Nou ké éséyé, épi yonn-dé mo jiskont, palé anlè zafè siklòn.

         An yonn, nou ké chèché sav ki koté mo siklòn la sòti. Nou ké wè, ki manniè mo ouragan sé an mo bò lakay-nou, ki manniè mo-tala rantré adan sé lézòt lang-lan.

         An dé, nou ké di, an dé mo, an siklòn sé kisa.

         An twa, nou ké wè, es an moun pé sav konmien siklòn i ké ni chak lanné ?

 

        Listwa mo siklòn ek mo ouragan.

 

         Sé pabò Loséan Endien, Onor Loséan Pasifik, Sidwes Loséan Pasifik, moun ka sèvi mo siklòn. Tifon, vlé di menm bagay-la. Japon, moun ka sèvi kamikaze, Lostrali, willy willy, Filipin, Baguio.

         Adan réjion-nou, sé karayib-la té ni an bondié pou van. Bondié-tala té ka fè gro déga, an menm tan i té bon. I té ka ranjé zafè tout moun, i té ka permet bon lapech, i té ka ba lafos pou djenyen ladjè. Non bondié-tala sé Hu Ra Kan. Sé karayib-la té ka kriyé non'y, toupannan mové tan té ka simen ladézolasion. Lang anglé, panyol, fransé pran mo-tala pou sèvi'y. Sé konsa , lang anglé tounen'y an hurricane. Lang fransé a ka di ouragan. Lang panyol la pres pa chanjé ayen, i ka di huracàn.

 

       An siklòn sé kisa ?

 

         Siklòn sé tout mové tan ki ni van adan'y é ki ka tounen anlè koy menm. Sa vlé di, dépi i ni anchay gro niyaj k'ka sanblé, ka monté wo adan siel-la, ka roulé kòyo anlè kòyo menm épi fos, ka fè an gro toubouyon ki ni van adan'y, yo ka kriyé sa an siklòn.

         Sé konsi, nou ka pran an sio plen épi dlo. Épi lanmen-nou, nou ka fè dlo-a tounen vit, jikatan nou rivé wè fon sio-a. Dlo-a ka fè an toubouyon. Toubouyon-an ka fè an ron an fon so-a. Ron-an ki ka permet nou wè fon so-a, sé sa, yo ka kriyé zié siklòn-la.

         Lè an siklòn ka vansé anlè lanmè, anlè latè, sé menm form dlo sio-a i ka pran. Selman, i pli gran épi pli wo. Diyamet an siklòn pé fè sensan (500) rivé jik mil (1000 km) tjilomet. I pé monté jik tjenzmil met (15 000 m) wotè. Zié siklòn-la pé ni pabò 30 rivé jik 70 tjilomet diyamet. Adan réjion-nou, sé siklòn-lan ka tounen sans zédjui an mont, alanvè. Yo ka tounen a goch.

         Sé lanné 1990, tout sé péyi oliron latè-a sanblé ek mété kòyo dakò, pou yo kriyé siklòn, tout mové tan ki ka tounen anlè kòyo menm. Sé sa ki ka fè, i ni diféran model siklòn.

 

         Sé dapré fòs van, sé siklòn-la ka trapé non-yo. Lè i ni anchay niyaj ki ka ba lapli selman, san pies van, nou ka kriyé sa an gro lapli. Lamétéyo ka kriyé sa an "Onde tropicale".

 

         Si van-an ka monté, ka pran vites rivé jik 63 tjilomet alè (34 né), Lamétéyo ka kriyé sa an "Dépression Tropicale".

 

         Si van-an ka kontinié monté ant 63 épi 118 tjilomet alè, Lamétéyo ka anonsé an "Tempête Tropicale". Sé alè-tala lamétéyo ka batizé'y é ka ba'y an non kontel : Edith, Hugo…

 

         Si van-an dépasé 118 tjilomet alè, Lamétéyo ka kriyé siklòn-tala, "Ouragan". Moun ka chonjé, Lamétéyo té ka palé di Ouragan Hugo.

         Apré sa, i ni 5 diféran katégori Ouragan, toujou dapré fos van-an.

 

         Sé siklòn-lan ka wè jou adan tout Basen Lakarayib-la. Adan Basen Lakarayib-la, chak lanné i ka ni pabò 13 oben 15 siklòn ki ka né. Men, tout sé siklòn-lan pa ni an menm chimen ka suiv an manniè ofilaplon. Siklòn pa ni chimen dwet ka pasé. Yo toujou ni an gran mouvman déplasman ki ka pati ales réjion-an, pa koté Zil Kapver, pasé anlè Loséan Latlantik, ka kanté kòyo tibren pabò Linò, pou alé alwes rivé anlè Tjiba, Lajamayik, Lézétazini.

 

       Ki manniè pres tout sé siklòn-lan ka né ?

 

         Vanzalizé-a nou konnet bien an, sé an vanzalizé Lémisfè Nò. Men, i ni an vanzalizé Lémisfè Sid osi. Lè yo ka souflé, yo dé a ka jwenn anlè Lékwatè. Zòn-lan éti sé dé vanzalizé-tala ka jwenn kòyo, yo ka kriyé'y "La Z.I.C" (La Zone Intertropicale de convergence).

         Zòn-tala ka rouvè koy alé, ant 100 rivé jik 300 tjilomet. Adan zòn-tala, i ni anchay niyaj ki ka monté wo,wo,wo é ki ba bon lapli, tonnè, zéklè. Moun ka kriyé "La Z.I.C." osi, Lékwatè Lamétéyo. Sé la, pres tout mové tan, pres tout siklòn ka pati, pou pasé anlè Basen LaKarayib la.

         Déplasman sé siklòn-la ka chanjé, silon kondision yo ka touvé. Sé kondision-an pa djè taksé. Sé pa, pas siklòn pa pasé anlè péyi-nou, oben toupré nou, moun pé konprann i pa ni siklòn adan Basen LaKarayib la.

         Kisa ki "el niño" ? "el niño" sé an kouran dlo lanmè ki ka pasé pabò péyi Pérou. Kouran dlo-tala ka vini cho an manniè anormal. Adan séson-an kouran dlo cho-tala ka pasé a, sé moun-lan ka kriyé'y "el niño". Sa vlé di, lanfan jézi.

         I fok sav, tousa ki ka fè tan-an, anlè latè-a, ka fè ansel épi tout. Tout sé réjion latè-a lienné yonn-épi-lot. Yonn ka koubaré lot. Sé la nou ka wè, "el niño" ki jis pabò Pérou, pé aji anlè réjion-nou, kon i pé aji anlè dot réjion osi.

 

       Es moun pé sav konmien siklòn i ké ni chak lanné ?

 

         Pies moun anlè latè-a pé pa di épi lasirans, konmien siklòn i ké ni adan lanné-a. Pies moun pé pa di ki koté yo ké pasé. I pé pa di ki fos-yo. Sa moun pé fè jòdijou, sé fè lobsèvasion. Epi sé lobsèvasion-an yo pé prévwè. Yo pé di kisa ki pé fet. Sa pa oblijé fet. I ni yonn dé chans pou sa fet. Jòdijou, yo ka sèvi model, pou éséyé wè ki manniè tan-an pé yé. Pawol moun isi ka di, asé souvan, sa, sé konté zé an tjou poul.

 

         Prévwè, sé pa, koumandé lanati.

 

         Sé NHC (National Hurricane Centre) ki Miyami, Lézétazini, ki ka véyé sé siklòn-la adan réjion Linò Latlantik la.

         Sé, sé pilot sé aviyon-an ki té ka alé andidan sé siklòn-la pou yo té miziré tanpérati, fos van, ki koumansé ba sé siklòn-la an non. Yo té ka ba sé siklon-la non cher-yo, non madribann-yo. Lanné 1953, Lamétéyo kontinié ba sé siklòn-la an non, toujou non an fi, kou-tala adan lod lalfabé-a. Lanné 1979, asosiyasion fanm, Lézétazini, vwéyé labou pou di, i fok ajouté non nonm osi. Chak lanné, an lis non siklòn ka soti épi non fanm, épi non nonm adan'y. Lis-tala, sé konmité sé ouragan-an, ki ka fè'y.

 

         Mwen ka ba zot lis non yo chwézi pou batizé sé siklòn-lan lanné dé mil sez la. I ni 21 non. Sa pa vlé di i ké ni 21 siklòn lanné-tala :

 

ALEX, BONNIE, COLIN, DANIELLE, EARL, FIONA, GASTON, HERMINE, IAN, JULIA, KARL, LISA, MATTHEW, NICOLE, OTTO, PAULA, RICHARD, SHARY, TOBIAS, VIRGINIE, WALTER

Connexion utilisateur

CAPTCHA
Cette question sert à vérifier si vous êtes un visiteur humain afin d'éviter les soumissions automatisées spam.